مریم محمد زرین آبادی - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ایلام
مهدی صیدی - دانشیار گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
یحیی محمدی - استادیار گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

این پژوهش با هدف ارزیابی عملکرد، تنوع فیتوشیمیایی اسانس و فعالیت آنتی اکسیدانی کموتیپ های مختلف گیاه مرزه­ بختیاری از رویشگاه­های مختلف و شناسایی کموتایپ­ بهینه به عنوان رقم زراعی طی سال­های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ انجام شد. اندام های هوایی و گلدار هشت جمعیت از مرزه بختیاری (Saturejabachtiarica Bunge.) از نقاط مختلف استان های ایلام، گیلان غرب و یک نمونه کشت شده در گلخانه دانشگاه ایلام جمع آوری گردید. اسانس گیری با استفاده از دستگاه تقطیر با آب (طرح کلونجر)، آنالیز مواد موثره اسانس ها با استفاده از GC و GC/MS و عملکرد آنتی اکسیدانی نیز با استفاده از روش DPPH ارزیابی گردید.  تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که بین جمعیت ها از نظر عملکرد، ترکیب فیتوشیمیایی و میزان فعالیت آنتی اکسیدانی اسانس اختلاف معنی­داری وجود داشت. بیشترین و کمترین عملکرد اسانس به ترتیب مربوط به منطقه شلم (۴۳/۱ درصد) و گلخانه (۴۴/۰ درصد) بود. عمده­ ترکیبات اسانس گیاه شامل تیمول (۳۰/۸۷-۲۸/۳۹ درصد)، پارا- سیمن (۶۳/۱۵-۳۰/۰ درصد)، گاما-ترپینن (۷۱/۰۴-۱۴/۲ درصد) و کارواکرول (۴۱/۰-۸ درصد) بودند. رتبه بندی جمعیت­ها بر اساس دو مولفه اول نشان داد که بیشترین تنوع فیتوشیمیایی مربوط به جمعیت شلم بود. جمعیت­های مناطق شلم، سورگه، کبیرکوه و قلارنگ از نظر خواص فیتوشیمیایی در مقایسه با بقیه جمعیت­ها شباهت بیشتری نشان دادند. تجزیه کلاستر بر اساس درصد اجزای تشکیل دهنده اسانس،جمعیت­ها را به سه کموتایپ مختلف تفکیک نمود. بالاترین و پایین­ترین میزان فنل کل به ترتیب ۹۱/۰±۵/۲۹۲ (قلارنگ) و ۰۸/۱±۰۴/۱۹۴ (گردکان) میلی­گرم پیروکتکول در میلی­لیتر اسانس بود. فعالیت آنتی اکسیدانی جمعیت­ها از ۴۵/۰±۸/۷۳  (بدره) تا ۹/۰±۱/۵۹ (گلخانه) درصد متغیر بود. بالاترین و پایین­ترین میزان IC۵۰ به ترتیب ۶۷/۰ و ۴۰/۰ میلی گرم بر میلی­لیتر بود که در مقایسه با BHT (mg/ml۱۱/۰=IC۵۰) رادیکال زدایی قابل قبولی داشتند. در پایان جمعیت­های سورگه، قلارنگ، شلم، کبیر کوه، رنو و بدره (کلاستر دوم) به عنوان کموتایپ برتر جهت فرایند اهلی سازی معرفی گردید.

ایلام, اسانس پلی فنل ها, تیمول, کارواکرول, مرزه بختیاری