یحیی مدرس - هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی
حسن بشیر نژاد - هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی

اکنون جامعه شناسان زبان بر این عقیده اند که زبان ها نوعی موجودات زنده هستند که یک چرخه زندگی قابل پیش بینی را از تولد، طفولیت، بلوغ و سپس زوال تدریجی و مرگ پشت سر می گذارند. از طرف دیگر، عصر حاضر، بدون شک، عصر تغییرات وسیع، تحولات سریع و پویایی مفرط است. آثار چنین تحولات ناگهانی در تغییر مداوم تکنولوژی، فرهنگ مادی، اکوسیستم ها و حتی ارزش های اخلاقی ما قابل مشاهده است. یک مشخصه ی بارز این تحولات، زبان هایی هستند که دیگر کسی با آنها تکلم نمی کند. این پدیده – مرگ زبان – و عوامل و شرایطی که به آن دامن می زنند، موضوع مقاله حاضر است. تغییر زبان، انقراض و حذف زبان، اصطلاحات معادل مرگ زبان هستند. اچسون (۱۹۹۵: ۱۹۷ و ۱۹۸) از خودکشی زبان و قتل زبان سخن می گویند که هر دو نوعی مرگ زبان هستند. متخصصان زبان طبقه بندی هایی را برای مراحل خطر پذیری زبان ها در نظر می گیرند. یکی از این تقسیم بندی ها، تقسیم بندی ارائه شده توسط گرایمز (۲۰۰۲: ۸) می باشد: ۱- زبان های در معرض خطر شدید ۲- زبان های در معرض خطر جدی ۳- زبان های در معرض خطر ۴- زبان های رو به زوال ۵- زبان های پایدار اما در معرض خطر ۶- زبان های سالم حفظ یا نگهداری زبان نقطه ی مقابل مرگ زبان است و این وقتی است که یک جامعه ی زبانی تصمیم می گیرد به استفاده از زبان بومی خود ادامه دهد. بی تردید، عوامل متعددی در فرآیند تغییر زبان نقش دارند. بنا به نظر فسولد (۱۹۸۷: ۲۷۲) دو زبانگی یک شرط لازم برای تغییر زبان است، هرچند کافی نباشد. فسلوند (۱۹۸۷: ۲۱۷) مهاجرت، شهرنشینی، صنعتی شدن، زبان آموزش و اعتبار اجتماعی زبان را به عنوان عوامل تعیین کننده در تغییر یا حفظ زبان ذکر می کند. گزایمز (۲۰۰۲: ۲و ۳) دو عامل سیاست زبانی ملی و بلایای طبیعی را به عوامل یاد شده می افزاید. دورین (۱۹۹۹: ۵) می گوید که اوج گیری احساسات ملی گرایانه در اروپای غربی در آغاز عصر صنعتی، تا حدود زیادی، مسئول حذف زبان های اقلیت است. او معتقد است که این به اصطلاح «ایدئولوژی زبانی غربی» نگرش های گویشوران بومی جوامع کوچک را نسبت به زبان مادری شان تغییر داده است. تغییر زبان بدون تغییر در نگرش های گویشوران غیرممکن است. عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نگرش منفی نسبت به زبان های کم اعتبار را تقویت می کنند و این مسئله راه را برای فراگیری زبان های معتبر هموار می کند. نتیجه ی این فرآیند، مرگ زبان سنتی گروه اقلیت است.

مرگ زبان, تغییر زبان, حفظ زبان, نگرش زبانی, ایدئولوژی زبانی, دو زبانگی, زبان های در معرض خطر