مهدی نوریان - هیئت علمی دانشگاه اصفهان
علیرضا شاه نظری - دانشجوی دانشگاه یزد

در دوره قاجار شعر بازگشت به اوج خود رسید. در این عصر شاهان قاجار شعر مدحی را در خدمت دستگاه تبلیغاتی خود در آوردند و شاعران نیز به پیروی از استادان سبک خراسانی به قصاید مدحی توجه بیشتری کردند. در این میان ابونصر فتح الله خان شیبانی، (۱۲۴۰ - ۱۳۰۸ ه. ق) وضعی دیگر گونه داشت. او که در ابتدا در خدمت محمد شاه و ناصر الدین شاه قاجار بود و قصایدی در مدح آنها سروده بود، به هنگام جلوس ناصرالدین شاه بر تخت شاهی، از دربار رانده شد و مدت ها در بلاد مختلف آواره وسرگردان بود. مدتی هم طریق درویشی در پیش گرفت و سر انجام مدت بیست و پنج سال از عمر خود را صرف آبادانی بیابانی در حوالی نطنز به نام عشق آباد کرد اما آنجا هم توسط عده ای از اشرار ویران شد. به تظلم به پایتخت آمد اما سودی حاصل نشد. همه این عوامل باعث گردید تا شیبانی به یکی از منتقدان عصر ناصرالدین شاه تبدیل شود و از این حیث در بین شاعران بازگشت تمایز و تشخصی دیگر یابد. در این مقاله سعی شده، ضمن ارائه شرح حال مختصر شیبانی ( همراه با یافته های جدید ) شیوه او که در آمیختن مدیحه با اعتراض است، مورد بررسی قرار گیرد. و شواهدی نیز از آثار دیگر در زمینه اوضاع اجتماعی ایران در آن زمان به جهت آشکار شدن هر چه بیشتر بحث آورده شود.

شیبانی, بازگشت ادبی, ناصر الدین شاه, مدح, اعتراض و انتقاد, اوضاع اجتماعی