بررسی اثرات مولفه های شیب و شدت بارندگی بر هدررفت خاک و رواناب در اراضی دیم (مطالعه موردی: اراضی دیم شهرستان گچساران)

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: یکی از کاربری هایی که در ایران در معرض فرسایش شدید قرار دارد؛ اراضی دیم شیب دار کم بازده هستند که به طور قطع یکی از منابع مهم رسوب رودخانه ها و مخازن نیز می باشند. حساس ترین زمان به فرسایش حالتی است که این اراضی شخم خورده و به صورت آیش رها شده­ اند. این دوره در اکثر مناطق ایران مصادف با دوره بارندگی است. بخش وسیعی از اراضی کشاورزی دیم شهرستان گچساران بسیار فرسایش پذیر بوده و درآمد بسیاری از ساکنین این منطقه از کشاورزی است. بنابراین هدف از تحقیق حاضر، بررسی میزان تاثیرگذاری شدت های مختلف بارندگی درشیب های متفاوت بر میزان فرسایش و رواناب در دیم­زارهای شهرستان گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد می باشد. مواد و روش­ها: به منظور آماده ­سازی محیط برای انجام آزمایش، ابتدا سطح خاک منطقه اشباع شد. سپس با استفاده از باران ساز کامفورست، باران هایی با شدت های ۳۳، ۶۴ و ۱۱۰ میلی متر بر ساعت در سه شیب ۶، ۱۲، و ۲۵ درصد ایجاد گردید. بدین ترتیب، نه تیمار با چهار تکرار مورد آزمایش و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. رواناب و رسوب با استفاده از ظروف مخصوص جمع آوری و به آزمایشگاه انتقال داده شد. پس از جمع آوری داده ها، تجزیه و تحلیل آماری رواناب و رسوب با استفاده از نرم­ افزار SPSS و روش تجزیه واریانس و آزمون دانکن انجام گرفت. سایر تحلیل های لازم نیز از نظر تاثیر عوامل بر میزان رواناب، فرسایش، عناصر کیفی آب، خاک و رسوب انجام شد.  یافته­ها: مقایسه میانگین پارامترهای مورد مطالعه حاکی از اثرات معنی دار (۰/۰۵p<) شدت بارندگی و درصد شیب بر میزان رواناب و فرسایش است به طوری که در سه شیب اندازه گیری شده در شدت ۱۱۰ میلی متر بر ساعت نسبت به شدت ۳۳ میلی متر بر ساعت سبب افزایش ۴ و ۱/۷ برابری رواناب و رسوب شده است و شیب ۲۵ درصد نسبت به شیب ۶ درصد سبب افزایش ۲/۳ و ۱/۷ برابری در میزان رواناب و رسوب شده است. آنالیز نتایج مربوط به غلظت رسوب نشان داد که شدت بارندگی تنها در مقادیر بالای خود بر میزان غلظت و وزن رسوب تاثیرگذار است و در شدت بارندگی ۳۳ و ۶۴ میلی متر در ساعت تفاوت معنی داری در میزان غلظت و وزن رسوب مشاهده نشد. مقایسه نتایج اثرات شدت بارندگی و شیب بر مولفه های مورد بررسی بیانگر آن است که شدت بارندگی نسبت به درصد شیب تاثیر بیشتری در میزان رواناب و رسوب دارد. همچنین اندازه ­گیری نسبت میزان عناصر غذایی در رسوب و خاک نشان ­دهنده اثرات فرسایش خاک بر حمل مواد غذایی و کاهش حاصل­خیزی است به­ طوری که میزان کربن، فسفر و پتاسیم در رسوبات جمع ­آوری شده نسبت به خاک بیشتر گردیده است. نتیجه­گیری: بر اساس نتایج این پژوهش، درصد شیب و همچنین شدت بارندگی به صورت مستقل و در برهم کنش با یکدیگر، تاثیر معنی داری بر تولید رواناب و رسوب در کرت های آزمایشی مورد استفاده در این طرح داشته اند. آنالیز نتایج مربوط به غلظت رسوب نشان داد که شدت بارندگی تنها در مقادیر بالای خود بر میزان غلظت و وزن رسوب تاثیرگذار است. همچنین با افزایش شیب، مقدار، حجم و ضریب رواناب افزایش یافت اما این افزایش رواناب در شیب ۲۵ درصد بسیار بیشتر از شیب های ۶ و ۱۲ درصد بود. بنابراین هرچه شیب افزایش پیدا نماید، افزایش رواناب نیز شدت بیشتری خواهد گرفت.  

Keywords:

Dry land , Erosion , Plot , Runoff , Simulator , واژه­های کلیدی: پلات , دیمزار , رواناب , شبیه ساز باران , فرسایش