یحیی کاردگر - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران.

جدای از مضمون رباعی، آنچه بیش از هر ویژگی دیگر موجب برجستگی آن شده، سادگی زبانی، بی پیرایگی بیانی، ایجاز و موسیقی گوش نواز آن است، اما به سهم موسیقی در حسن قبول قالب رباعی کمتر توجه شده است. این در حالی است که قالب رباعی بیش از قالب های دیگر شعری، با موسیقی پیوند دارد، تا بدان جا که وزن، یکی از مولفه های تمایزبخش این قالب است. ازاین رو، بررسی تطبیقی موسیقی نخستین رباعیات فارسی با نقطه اوج آن می تواند نقش و جایگاه موسیقی را در سیر رباعی سرایی فارسی و رسیدن آن به نقطه کمال تبیین کند. در این مقاله، در شیوه ای توصیفی تحلیلی و با استناد به داده های آماری، ویژگی های موسیقایی رباعیات رودکی به عنوان یکی از آغازگران این قالب، با رباعیات خیام به عنوان اوج رباعی سرایی فارسی مقایسه شده است. ازاین رو، رباعیات رودکی بر مبنای ۳۴ رباعی چاپ نفیسی و براگینسکی و مقابله با چاپ های دانش پژوه، شعار و جهانگیر منصور مورد استفاده قرار گرفته است و رباعیات خیام با توجه به اختلاف گسترده چاپ های مختلف و اتفاق نظر غالب خیام پژوهان درباره اصالت رباعیات موجود در کتاب های مرصادالعباد، تاریخ جهانگشای جوینی، نزههالمجالس، تاریخ وصاف و تاریخ گزیده، و با توجه به ۳۴ رباعی موجود در این کتاب ها مبنای این پژوهش است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که رودکی با بهره گیری افزون تر از اختیارات شاعری و عدم توجه به ظرافت هایی چون نسبت حروف سکون و متحرک مصراع ها، کم توجهی به موسیقی کناری و درونی و سرانجام، غفلت از موسیقی آشنای واژه های فارسی، نتوانسته است از جاذبه های موسیقایی رباعی برای جذب مخاطب بهره بگیرد، در حالی که خیام با دقت در بهره گیری کمی و کیفی از اختیارات شاعری، پای بندی بیشتری به ویژگی های موسیقایی وزن اصلی رباعی، بهره گیری اعتدالی از ظرفیت های موسیقی کناری و درونی در کنار ایجاد آهنگی آشنا، با به کارگیری واژه های اصیل فارسی، از برجستگی موسیقی رباعی در جذب مخاطب و کمال این قالب بهره برده است.

نقد ادبی, موسیقی شعر, رباعی, رودکی, خیام