ناهید پیشگام - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه رازی
یحیی معروف - استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه رازی
مجید محمدی - استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه رازی

نشانه شناسی ادبی، به عنوان دانشی نوین در عصر حاضر، با استفاده از همنشینی واژگان و چیدمان خاص کلمات، در پی رمز­گشایی و کشف نشانه­های متن است. عنوان متن، از رمزگان­ های مهم نشانه­ شناسی و به منزله پیشخوان متن است که می تواند ارتباطی مهم با متن اصلی داشته باشد و خواننده را به کشف مفاهیم ذهنی نویسنده راهنمایی کند؛ از این رو، می توان گفت که عنوان، نقش مهمی در رمز گشایی متن دارد. محمد حلمی الریشه (۱۹۸۵م)، در زمره شاعرانی است که غالبا با استفاده از نمادها و نشانه­ها، رسالت شعری خویش را به مخاطب القاء می­کند. وی به عنوان، به مثابه کلید ورود به متن، اهتمام ویژه داشته است و عنوان در همان ابتدای بسیاری از قصاید وی، تلنگری در ذهن مخاطب ایجاد می کند. در این جستار به مطالعه موردی قصاید «لاتعطنی تفاحه اخری»، «ابابیل» و «رساله الی کلیم الله» پرداخته می شود. از آنجا که عناوین این سه قصیده مبتنی بر فراخوانی داستان­های قرآنی است، پژوهش حاضر بر آن است تا به واکاوی نشانه­شناسانه عناوین این قصاید و ارتباط آنها با متن اصلی با تکیه بر بینامتنی قرآنی پرداخته، هدف شاعر را از این فراخوانی باز­گو کند و کارکرد­های عنوان را در متن در خلال خوانش آن بررسی کند و به کاوش عناوین در سطح ساختاری و دلالی و نقش­های آن بپردازد. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که عناوین قصاید، بر­گرفته از داستان­های قرآنی و در راستای متن اصلی است که شاعر از آنها برای القای انگاره­های ذهنی خویش بهره جسته است؛ دیگر اینکه عناوین، گاه ارتباطی مستقیم با متن دارند؛ یعنی از نظر معنا و لفظ برگرفته از متن هستند و گاه کارکرد آن به شیوه­ای غیر مستقیم و نیازمند به تلاش مضاعف خواننده در جهت کشف این ارتباط است. همچنین عناوین مذکور، دال­هایی با مدلول­های خاص خود و دارای نقش­های توصیفی و جلب ­کننده هستند.

محمد حلمی الریشه, نشانه شناسی, عنوان, نقش های عنوان, عنوان و بینامتنی قرآنی