مهرناز بهروزی
مهرداد نوری مجیری
محمد اقبال چهری

اسفنکس به موجوداتی ترکیبی اطلاق می شود که متشکل از سر انسان و بدن شیر است.شواهد باستان شناسی و مطالعه ی روی مهرها نشان می دهد که سابقه ی نقش اسفنکس به اواسط هزاره سوم ق.م بر می گردد. این موجودات تخیلی را می توان به عنوان بخشی از باورهای مذهبی عیلامیان روی مهرهای آن ها دانست که شاید بیانگر اعتقاد به پرستش خدایانی به اشکال انسانی-حیوانی و یا به عنوان موجوداتی نگهبان بوده است. هر چند که هزاره اول ق.م را می-توان اوج رواج این نوع نقوش دانست، اما این نقش در هزاره های قبل از آن نیز وجود داشته است. پرسشهای اصلی مطرح شده در پژوهش این است که بر اساس نقوش مهرهای ایلامی، منشا فرهنگی نقوش اسفنکس متعلق به جامعه یا جوامع کدام منطقه فرهنگی بوده است؟ و هر گونه نقوش اسفنکس ها با توجه به تفاوت شان از نظر ظاهری، چه کارکردی داشته اند؟ هدف از این پژوهش، خاستگاه فرهنگی- منطقه ای اسفنکس ها و موجودات انسانی-حیوانی بر اساس نقوش مهرها با روشی توصیفی–تحلیلی است و سپس به مقایسه آن ها با نقوش مشابه در مناطق دیگر با رویکرد تطبیقی پرداخته می شود. نتایج بیانگر آن است که منشا نقوش اسفنکس ها بر روی مهرهای ایلامی به حوزه جنوبشرقی در محوطه هایی مانند تپه یحیی و تل ابلیس و مربوط به اواسط هزاره سوم ق.م است. لذا نقش اسفنکس و موجودات ترکیبی با سر انسان و بدن حیوان بر روی مهرهای ایلامی، هنری وارداتی از مناطق دیگری غیر از فلات ایران نبوده است و احتمال دارد که از هنر عیلام به هنر مناطق دیگر مانند میان رودان و سوریه باستان رفته باشد.

عیلام باستان, اسفنکس, موجودات انسانی, حیوانی, مهر, جنوبشرقی ایران