فاطمه جهاندار زابلی - گروه زراعت و اصلاح نباتات
علی ایزانلو - گروه زراعت و اصلاح نباتات، دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند
محمدقادر قادری - گروه زراعت و اصلاح نباتات
مسعود رحیمی - گروه پژوهشی کشاورزی، پژوهشکده کشاورزی هسته ای، پژوهشگاه علوم فنون هسته ای کرج

زعفران گیاهی تریپلوئید و عقیم بوده و تنوع ژنتیکی طبیعی در آن ناچیز است یا بطورکلی وجود ندارد. یکی از راه­های افزایش تنوع، جهش­زایی القایی با کمک جهش­زاهای فیزیکی از قبیل اشعه گاما است. اولین قدم در راستای القاء جهش، آزمون بردباری تشعشع جهت تعیین دوز مناسب اشعه گاما می­باشد. لذا، هدف از این تحقیق آزمون حساسیت به دوزهای مختلف اشعه گاما در دو شرایط تیمار سرمایی و بدون تیمار سرمایی بنه­های زعفران بود. بدین منظور، آزمایشی بصورت فاکتوریل با دو فاکتور پیش تیمار سرمایی (در دو سطح بنه ها سرمادیده و سرما ندیده) و دوزهای مختلف اشعه گاما (دوزهای ۵، ۱۰، ۱۵، ۲۰ و ۲۵ گری) به­همراه تیمار شاهد (دوز صفر) در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. خصوصیات رشدی و مورفولوژیکی مانند ارتفاع بوته، تعداد برگ در بوته، وزن خشک برگ­ها، سرعت رشد، درصد و نرخ سبزشدن درسال اول (MV۱)، و صفات مربوط به عملکرد گل مانند متوسط ارتفاع کلاله و وزن خشک کلاله و وزن بنه­های دختری در سال دوم (MV۲)، اندازه­گیری شد. به منظور بررسی تنوع ژنتیکی نمونه های پرتوتابی شده زعفران از نشانگرهای مولکولی RAPD و ISSR به ترتیب با ۶ و ۵ آغازگر استفاده شد. نتایج بررسی نسل MV۱ نشان داد که با افزایش دوز اشعه گاما نسبت به شاهد کاهش معنی­داری برای اکثر صفات وجود داشت. همچنین، نتایج تجزیه واریانس بر روی صفات رشدی در سال دوم نشان داد که اثر فاکتور اشعه گاما و فاکتور سرما و اثر متقابل سرما و اشعه در صفات متوسط وزن بنه­ها و تعداد بنه و وزن کل بنه­های دختری در سطح احتمال ۱ % معنی­دار بود. آزمون حساسیت به اشعه گاما در صفات متوسط ارتفاع بوته، شاخص و نرخ جوانه­زنی، وزن بنه­های دختری و صفت وزن خشک گیاه در دو سطح سرمادیده و سرماندیده، برای ۵۰ درصد زنده مانی در محدوده ی دوز ۲±۱۵ گری تعیین شد. نتایج نشان داد که نمونه های مورد مطالعه در هر دو سیستم نشانگری بین نمونه­های شاهد (پرتوندیده) با نمونه­های پرتو دیده چندشکلی وجود داشت. به طورکل نتایج نشان داد که نشانگرهای مولکولی RAPD و ISSR در شناسایی چندشکلی و شناسایی جهش یافته­ها می توانند نشانگرهای سودمندی باشند.

تیمار سرمایی, تنوع ژنتیکی, موتاسیون, چند شکلی, نشانگر مولکولی