اسما رافعی - کارشناس ارشد محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، گروه محیط زیست، دانشگاه تهران، کرج، ایران
افشین دانه کار - استاد گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج، ایران
مهدی زندبصیری - استادیار پژوهش، بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی ومنابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، شهرکرد، ایران
مسعود باقرزاده کریمی - رئیس حوزه آبریز دریاچه ارومیه، شرکت مدیریت منابع ایران، وزارت نیرو، تهران، ایران

پیشینه و هدف تالاب ها به عنوان یکی از حساس ترین زیست بوم های کره زمین، همواره در گسترش گاه خود با تحولات متعددی روبرو هستند که تغییرات پوشش و کاربری از موثرترین های این تغییرات محسوب می شود. گستره زمین همواره تحت اثر فعالیت ها و کاربری های انسان قرارگرفته است. آن دسته از فعالیت های انسان که به مکان های مشخصی محدود می شود و موقعیت به بالنسبه ثابتی پیدا می کند، کاربری های انسانی را پدید می آورد..ازاین رو تجزیه وتحلیل در زمینه تغییر تالاب ها تبدیل به یک اولویت مدیریتی تبدیل شده است. تغییرات کاربری/ پوشش سرزمین نقشی اساسی در مطالعات تحولات محیطی در سطح محلی، منطقه ای و جهانی دارد. فعالیت و تغییرات انسانی در سطح زمین منجر به تغییراتی در ساختار و فرایندهای بوم شناختی سامانه های طبیعی زمین می شود. این تغییرات به طور عمده جنبه های اصلی عملکردهای سرزمین (ازجمله تعادل انرژی، آب ، خاک، شبکه غذایی) را تحت تاثیر قرار می دهد. علاوه بر این، فشار بر منابع طبیعی، که ناشی از نیاز انسان به منابع محیطی و اغلب تحت اثر پیشران افزایش جمعیت است، به تغییر در زمین سیمای سطح زمین می­انجامد. تغییرات سیمای سرزمین تحت اثر مداخلات انسانی به تحولات و روندهای مختلف سیمای کاربری/ پوشش زمین منجر می شود. بنابراین تحلیل های پوشش/کاربری در بازه های زمانی، برای درک و روندیابی تغییرات مکانی گذشته تا حال و برنامه ریزی برای آینده، اهمیت بسیار دارد. امروزه، داده های ماهواره ای چند طیفی و چند زمانی با وضوح بالا ​​به عنوان ابزاری اساسی برای تخمین جنبه هایی ازجمله پوشش گیاهی، تخریب جنگل و گسترش شهری مورد استفاده قرار می گیرند.سنجش ازدور و GIS بستری برای مطالعه تغییر شکل چشم انداز در سراسر سطح زمین فراهم می کنند. داده های سنجش ازدور اطلاعات ارزشمندی را در یک زمان نسبتا کوتاه و به صورت مقرون به صرفه ارائه می دهند. تصاویر ماهواره ای یا عکس های هوایی با وضوح بالا برای مطالعه تغییرات کاربری/پوشش اراضی در اکوسیستم ها و محدوده های متفاوت قابل بهره برداری هستند. با توجه به اینکه تالاب شادگان یکی از تالاب های بین المللی کشور است که در حال حاضر به سبب مداخلات انسانی، در فهرست مونترو قرار دارد، سنجش تحولات پیرامون تالاب، به ویژه درروند و نوع تغییرات پوشش/کاربری می تواند، در شناخت پیشران های اصلی تاثیر بر این تالاب با اهمیت کاربردی و کمک به خروج این تالاب از فهرست مونترو همراه باشد، این مطالعه با چنین هدفی و برای یک دوره ۲۰ ساله به انجام رسیده است تا با انطباق با سایر اطلاعات موجود، مانند تغییرات جمعیت و تنوع پرندگان آبزی و کنار آبزی بتواند برای تنظیم لایحه خروج این تالاب از فهرست مونترو به کار آید. در این مطالعه از روش های یکپارچه سنجش ازدور و GIS برای تشخیص تغییرات کاربری/ پوشش زمین در محدوده محاط و موثر بر تالاب شادگان استفاده شد.مواد و روش ­ها محدوده مورد مطالعه در جنوب غربی ایران، در جلگه خوزستان و محاط بر تالاب شادگان قرار دارد. این محدوده با توجه به عوارض انسان ساخت بلافصل تالاب شادگان، به ویژه نقش راه ها و آبراهه های پیرامونی بر روی آخرین تصاویر ماهواره ای گوگل ارث بسته شد و سپس به لایه های مورد استفاده منتقل شد. در این محدوده تالاب بین المللی شادگان حدفاصل طول شرقی ۴۸ درجه و ۱۹ دقیقه و ۱۶ ثانیه تا ۴۹ درجه و ۳ دقیقه و ۴۴ ثانیه و عرض شمالی ۲۹ درجه و ۵۵ دقیقه ۴۴ ثانیه تا ۳۸ درجه و ۲۸ دقیقه و ۴۲ ثانیه در فاصله حدود ۶۰ کیلومتری جنوب شهر اهواز مرکز استان و ۵ کیلومتری جنوب شهر شادگان واقع شده است. در این پژوهش از تصاویر دوره ۲۰ ساله ماهواره لندست طی سال­ های ۱۹۹۹-۲۰۱۹ استفاده شده است. همچنین جهت طبقه ­بندی تصاویر از نرم افزار ENVI استفاده شد. پس از پیش پردازش و انجام تصحیحات مربوطه با استفاده از روش طبقه بندی نظارت شده و الگوریتم حداکثر احتمال پردازش و بارزسازی تصاویر صورت گرفت و همچنین صحت و ضریب کاپا هر لایه به منظور دقت بررسی برآورد شد. در ادامه تهیه نقشه پوشش و کاربری مشتمل بر طبقات مختلف پوشش های طبیعی سطح زمین و کاربری های انسانی بود که طبقات آن با توجه به نیاز مطالعه و باهدف شناسایی تغییرات موثر بر تالاب شادگان مورد و سنجش تغییرات پوشش و کاربری، باهدف شناسایی و آشکارسازی، مهم ترین تغییرات صورت گرفته پیرامون تالاب شادگان به انجام رسید، بنابراین در این فرایند، تغییرات عمده در طبقات موجود محور توجه قرار گرفت. جهت آشکارسازی تغییرات از روش پایش تغییرات (Change detection) در نرم افزار ENVI استفاده شد که قادر است اطلاعات کاملی از تغییرات انواع کاربری/پوشش اراضی به یکدیگر ارائه دهد. تغییرات کاربری اراضی در ۵ دوره با بازه زمانی ۲۰ (۲۰۱۹-۱۹۹۹) انتخاب شد.نتایج و بحث پنج دوره زمانی داده های ماهواره ای کاربری و پوشش تالاب شادگان در سال های ۱۹۹۹، ۲۰۰۱، ۲۰۱۴، ۲۰۱۷ و ۲۰۱۹ تهیه و پس از پیش پردازش و انجام تصحیحات مربوطه با استفاده از روش طبقه بندی نظارت شده و الگوریتم حداکثر احتمال پردازش و بارزسازی تصاویر صورت گرفت. به منظور ارزیابی صحت نقشه های تولیدشده ضریب کاپا و ضریب صحت کلی استفاده شد و مطابق نتایج به دست آمده و داده های سال ۲۰۱۹ با بیشترین مقدار ضریب کاپا و بالاترین دقت صحت کلی برخورد دار بود. طبقات پوشش و کاربری اراضی، نقشه پوشش/کاربری محدوده موردمطالعه برای پنج دوره زمانی مورداشاره تهیه شد. یافته های این تحقیق نشان داد اراضی تالابی شادگان طی ۲۰ سال ختم به سال ۲۰۱۹، از حدود ۹۰ هزار هکتار در سال ۲۰۰۱ تا حدود ۱۵۰ هزار هکتار در سال ۱۹۹۹ تغییر وسعت داشته است، درواقع طی دو سال وسعت تالاب حدود ۴۰ درصد کاهش داشت. پس ازآن اراضی تالابی افزایش داشته که این افزایش تا به امروز نیز به تدریج ادامه داشته است، بااین وجود به رغم این افزایش هنوز وسعت تالاب در سال ۱۹۹۹، تامین نشد و نسبت به این سال حدود ۱۶ درصد کاهش مساحت نشان می دهد.نتیجه­ گیری با توجه به روند اراضی لخت بدون پوشش و اراضی شور می توان نتیجه گیری کرد که این دو نمودار روندی معکوس نسبت به یکدیگر دارند که در این نقطه و یا تلاقی دو پوشش موردنظر تبدیل پوشش به پوشش دیده می شود. به این منظور ابتدا باید پوشش موردنظر حاصل شود که با رواناب ایجاد می شود به صورتی که در یک دوره ای اراضی شروع به از دست دادن پوشش خودکرده و تبدیل به اراضی شور و حوضچه نمکی شدند. همچنین با توجه به افزایش اراضی لخت بدون پوشش در سال ۲۰۰۱ و با توجه به روند آب می توان نتیجه گیری کرد که این افزایش به دلیل کاهش آب سطحی بوده است. با توجه به روند اراضی شور در بازه مربوطه و همسو بودن با روند آب اگر حقابه تالاب تامین شود شوره زارها به اراضی طبیعی تبدیل می شود. همچنین با افزایش نسبی آب در سال های اخیر و کاهش اراضی لخت بدون پوشش و افزایش اراضی شور نشان دهنده این موضوع است که آبی که جایگزین اراضی لخت بدون پوشش شده ،آب شور است. دو گروه کاربری اراضی ساخته شده و فعالیت کشاورزی تغییرات شدیدی در محدوده زمانی موردبررسی ایجاد نکرده اند و با توجه به جدول ۴ میانگین درصد تغییرات این دو کاربری به ترتیب برابر با %۴.۵ و بیش از %۱ درصد بوده که انتظار می رود تاثیر چشمگیری بر روند تخریب و نابودی اراضی اطراف تالاب نداشته باشد و درنتیجه نمی تواند به عنوان یک عامل بحران زا تلقی شود. 

تغییرات کاربری/پوشش اراضی, پایش تغییرات, پناهگاه حیات وحش, تالاب شادگان