رضا اسفندیاری (اسلامی) - دانشیار گروه دانش های وابسته به فقه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

فضای مجازی در دوره حاضر تاثیرات بسیار وسیع و عمیقی بر زندگی بشر دارد و استفاده از آن به عنوان یکی از مصارف فرهنگی در خور بررسی است. در بررسی فقهی این موضوع نخست باید آثار مصرف بر فرد و جامعه را تعیین، و اثر مصرف بر شخصیت مصرف کننده را بررسی کرد. البته هر گونه مصرف فرهنگی فضای مجازی به یک لحاظ عاملی تاثیرگذار و به لحاظ دیگر نشان دهنده اثرپذیری است، به ویژه شبکه های پیام رسان خارجی. در اوضاع و احوال کنونی، که مدیریت کلان فضای مجازی در اختیار حاکم اسلامی نیست، در گام نخست باید از قاعده تقدیر ضرورت برای تعیین نحوه مصرف سخن گفت و در تطبیق این قاعده باید عروض تزاحم و ارتکاب اخف الضررین را لحاظ کرد، ولی از حدود دلالت قاعده در دو زمینه خارج می شویم؛ اول مصارف فرهنگی که آسیبی ندارد و دوم مصارفی که در تزاحم با تکلیفی دیگر است ولی اصل مصرف واجب و ضروری نیست. در هر صورت، قاعده بیانگر حکم اولی بدون لحاظ دخالت حاکم است ولی اگر حکومت اسلامی دسترسی به بخشی از فضای مجازی را ممنوع کند از اطلاق منع نمی توان منع مطلق را فهمید، مگر عنوانی مثل تضعیف یا اختلال یا سلب امنیت نظام عارض شود.

مصرف فرهنگی, فضای مجازی, فقه اینترنت, فقه مصرف