طاهره عربی ستوده آرانی - کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس
علیرضا شجاعی زند - استادیار دانشگاه تربیت مدرس

دین ایدئولوژیک در فضا و شرایط قبل از انقلاب، در بین روشنفکران دینی جامعه ایران مطرح شد. علی شریعتی به عنوان موثرترین روشنفکر دینی زمان خویش، ایده اسلام به مثابه ایدئولوژی را به شکل موثر ارائه کرد. نگرش ایدئولوژیک به دین و ضرورت آن اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار جمهوری اسلامی در ایران، مخصوصا از دهه ۶۰ شمسی به بعد، دستخوش تردید و تنازلاتی جدی گردید و خود به محملی بدل شد برای نقد قدرت حاکم از سوی برخی از روشنفکران دینی. عبدالکریم سروش شاخص ترین چهره روشنفکری دینی دوره پس از انقلاب بود که به نقد دین ایدئولوژیک پرداخت. این تحقیق به دنبال تشریح دلیلی و تبیین علی فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در دو مقطع مذکور و در اندیشه های شریعتی و سروش بوده است و این کار را با استفاده از روش تحلیل محتوا و تبارشناسی و بررسی شاخص هایی چون: پایگاه اقتصادی اجتماعی، منابع فکری و حلقه اجتماعی این دو متفکر و ملاحظه شرایط تاریخی اجتماعی تاثیرگذار در این دو مقطع به انجام رسانده است. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، مجموعه عوامل دلیلی و علی مشخصی در فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین موثر بوده است و تغییر مناسبات میان دین و قدرت در آن، حائز اهمیت می باشد.

دین ایدئولوژیک, شریعتی, سروش, تشریح دلیلی, تبیین علی