امیرحسین صادق پور - استادیار، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان

مطالعه سد و بندهای تاریخی به منظور ارزیابی تاریخ احداث بنا و تحلیل فناوری و خلاقیت به کاررفته در طراحی آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و در پژوهش های انجام شده تا کنون کمتر به آن پرداخته شده است. سد تاریخی کریت طبس در حاشیه کویر مرکزی ایران و در فاصله ۵۶ کیلومتری شهر طبس در استان خراسان جنوبی قرار گرفته است. در این پژوهش که از طریق بررسی های میدانی، آزمایش های آزمایشگاهی و مطالعات کتابخانه ای انجام شده، برای اولین بار ابعاد و نقشه های دقیق وضع موجود بنا برداشت شده و برای تعیین عمر و دوره های ساخت به وسیله نمونه برداری از بخش های مختلف بدنه سد، فناوری به کاررفته برای احداث آن مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج پژوهش انجام شده نشان می دهد که این سد قوسی با مصالح بنایی، از نظر فناوری اجرای بدنه سد بدون احداث تونل انحراف آب در رودخانه، ساخت مرحله ای و تعبیه تمام عناصر ضروری یک سد، به عنوان یک رکورد تاریخی در موضوع افزایش ارتفاع سدها به شمار می رود. بر اساس نتایج مطالعات سال یابی به روش ترمولومینسانس، این سد با قدمت بیش از ۷۰۰ سال در چند مرحله با فواصل زمانی مختلف تکمیل شده و در انتهای هر مرحله و پس از پایان عمر مفید سد به علت پر شدن مخزن از رسوبات، مرحله بعدی افزایش ارتفاع آن انجام شده و ارتفاع نهایی آن از بستر رودخانه به ۴/۵۴ متر رسیده است. بخش اول بدنه سد با ارتفاع ۸/۱۶ متر از بستر رودخانه در سال ۶۸۵ هجری شمسی احداث شده و در مراحل دوم، سوم و چهارم که هرکدام به ترتیب با فاصله حدود ۵۰، ۳۵۰ و ۱۰۰ سال از مرحله قبل انجام شده، بنای اولیه به اندازه ۲/۱۹، ۹ و ۴/۹ متر افزایش ارتفاع داده شده است. این سد که فناوری ساخت آن در این پژوهش مورد تحلیل قرار گرفته، از مصالح سنگی نامنظم و منظم و همچنین آجر ساخته شده و حدود هفت قرن توسط ساکنان منطقه مورد استفاده قرار گرفته است.

سدهای تاریخی, سد کریت, طبس, فناوری ساخت, رکورد سدسازی