سید امیر جهادی - دانشگاه شهید باهنر کرمان
حمیدرضا خوارزمی - دانشگاه شهید باهنر کرمان دانشکده ادبیات و علوم انسانی بخش زبان و ادبیات فارسی

 چکیدهآغاز حماسه­سرایی­های دینی در ادب فارسی از پیشینه­ای کهن برخوردار است؛ هرچند که حماسه ی عاشورا و وقایع پس از آن مانند قیام مختار در شعر فارسی و به خصوص از عصر صفویه به بعد اثرگذار بوده است. از منظومه­­های سترگ و ارزشمند در موضوع حماسه­های مذهبی (شیعی) باید از دلگشانامه ی ارجمند کشمیری یاد کرد که تاکنون تصحیح نشده و به شیوه­ای مستوفی بررسی و شناخته نشده است. در برخی مآخذ، اثر حاضر را به آزاد بلگرامی منسوب کرده­اند؛ اما با بررسی منابع متقدم و متاخر، نادرستی این انتساب معلوم می­شود. دلگشانامه با رویکردی دقیق و جزئی نگرانه، داستان مختار را روایت کرده است. آزاد در روایت داستان، امانت داری را رعایت و در بسیاری مواضع از راویان با صفاتی دال بر راست­گویی و خردمندی یاد کرده است. مآخذ اصلی شاعر علاوه بر روایات موجود، مختارنامه ی منثور عطاءبن حسام واعظ است. اثرپذیری بالنسبه ی کاملی از متن این اثر در دلگشانامه مشهود است. از شاخصه های بسیار بارز اثر باید از ساقی­نامه­های متعدد یاد کرد. ساقی­نامه­ها گاه در حکم تجدید مطلعی در روایت اثر محسوب می­ شود که در اوج فخامت حماسه، صبغه ی غنایی خاصی به متن بخشیده است. مجموعا شش نسخه ی خطی از دلگشانامه وجود دارد که از نسخه­های موجود در ایران تنها نسخه ی کامل، نسخه ی کتابخانه ی ملی ایران است و نسخه­های دیگر ناقص الآخر­ند. نسخه­های دیگر در کتابخانه ی دیوان هند موزه ی بریتانیا، کتابخانه ی بانکی­پور و کتابخانه ی لنین مسکو محفوظ­اند. نگارندگان در این پژوهش با روش تحلیل و توصیف محتوا کوشیده­اند که دلگشانامه ی آزاد کشمیری را ازمنظر ساختاری و محتوایی تحلیل کنند و افزون براین، به اختصار مصنف اثر را نیز بشناسانند.   

واژه های ­کلیدی: حماسه ی مذهبی, آزاد, مختار, مختارنامه, دلگشانامه, ارجمند کشمیری