حسن زندیه - استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران
مسعود آدینه وند - دانشجوی دوره دکتری تاریخ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

تعدد و تکثر نهاد های اطلاعاتی و مراجع نظارتی، از مهم ترین ویژگی های حکومت پهلوی دوم بود که این امر از ترس و نگرانی وی از بروز مخالفت­ های داخلی نشات می­گرفت. بازرسی شاهنشاهی به عنوان یک سازمان اطلاعاتی- امنیتی در نتیجه شرایط داخلی کشور در سال های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش. در اواخر دهه سی ایجاد شده و با یک وقفه چند ساله و تاسیس مجدد در ۱۳۴۷ش. تا آخر عمر رژیم پهلوی برقرار بود. حیات این سازمان به دو دوره مشخص تقسیم می­شود؛ دوره اول زیرنظر سپهبد یزدان­پناه و دوره دوم تحت ریاست ارتشبد حسین فردوست. سازمان در زمان ریاست یزدان­پناه (۱۳۵۱-۱۳۳۷ش.) برای اطلاع از وضعیت داخلی کشور و مبارزه با مشکلاتی چون فساد اداری و کارشکنی مقامات، نظارت بر فعالیت دیگر نهاد های امنیتی به فعالیت پرداخت و گزارش­ های زیادی تهیه نمود؛ ولی در ن هایت سودمندی زیادی برای حکومت پهلوی نداشت و نتوانست آرزو های محمدرضاشاه را برآورده کند. بر این مبنا پژوهش حاضر می­کوشد با استفاده از روش تحلیل تاریخی، و بر پایه منابع اسنادی و کتابخانه ای عملکرد (اقدامات و حوزه فعالیت) سازمان بازرسی شاهنشاهی و نتایج و پیامد های آن در دوره اول را بررسی کند.

سازمان بازرسی شاهنشاهی, سپهبد مرتضی یزدان پناه, پهلوی دوم, کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش, نهاد بازرسی