منصوره حسامی - استادیار دانشگاه الزهرا (س)
اکرم احمدی توانا - کارشناس ارشد پژوهش هنر

 قرن بیستم، شاهد ظهور متراکم شیوه های مختلف در تحلیل و نقد آثار هنری بود. آروین پانوفسکی نظریه پرداز هنر در حوزه تصویر، گستره وسیعی از نقاشی تا سینما و پویانمایی را موردبررسی قرار داده است. او واژه کهن شمایل را برگزید و آن را از جایگاه سنتی و متعارف خود فراتر برد. اهمیت پانوفسکی در اندیشه معاصر، تدقیق دو روش شمایل نگاری و شمایل شناسی است. در این روش تحلیل، برای رسیدن به معنای چندگانه اثر هنری باید حرکتی از سطح به عمق داشت؛ او این کار را با جداسازی سه لایه تصویر صورت داد. فرض و استدلال پانوفسکی آن بود که هر شمایل، ارجاعی به معنایی نهانی است. این مسیر از شرح عناصر تجسمی اثر آغاز و به تفسیر و درنهایت توضیح اثر هنری می رسد. در شمایل شناسی، هر عنصر بصری در رابطه مستقیم با ریشه های فرهنگی، اجتماعی، ملی و غیره مربوط به هنرمند در زمان خلق اثر در نظر گرفته می شود. این ارتباط به صورت رابطه ای دوسویه است. گرچه روش او با تحلیل نقاشی مسیحی آغاز شد، اما با توجه به این که بر هر تصویر طبیعت محور دیگر نیز قابل اجرا است، در این نوشته امکان پیاده سازی آن بر نقاشی ایرانی بررسی شده است. با در نظر گرفتن وابستگی مضمونی در این متون تصویری و چندلایه بودن معانی، قابلیت شناسایی شمایل ها و روش شناسی مطالعه تصویر از منظر پانوفسکی مورد تحلیل قرارگرفته است. نتیجه آن که روش شمایل شناسی نه تنها در نقاشی ایرانی که دغدغه بیان معنا و مفهوم دارد قابل اجرا است، بلکه از روش های جامع خوانش آثاری است که قابلیت پرداختن به وجوه گوناگونی از نگاره ها را دارد.

پانوفسکی, شمایل شناسی, لایه های تصویر, نقاشی ایرانی