ترتیب ارکان جمله و ساخت اطلاع در متون نثر قرن پنجم هجری

متون منثور برجای مانده از قرن ۵ ق که از زبان عربی و متون فارسی دوره پیشین تاثیر پذیرفته اند، مورد پژوهشی مناسبی در قلمرو زبان شناسی هستند. می توان از رهگذر چارچوب های نقش گرایانه به متون این دوره نظر انداخت و ویژگی های زبانی شان را به گونه ای تشریح کرد که دستمایه تحقیقات سبک شناسانه واقع شود. بررسی ترتیب ارکان جمله و ساخت اطلاع، و ارتباط این دو مقوله با یکدیگر به زبان‎پژوه امکان آن را می دهد که رابطه معنی (کاربرد) با صورت زبانی را بهتر فهم کند، به علاوه می تواند ابزاری برای شناخت ویژگی های سبکی هر دوره باشد. در این پژوهش تلاش شده تا در چارچوب دستور نقش گرای نظام مند، وضعیت ساخت اطلاع در قرن پنجم بررسی شود و با نگاهی آماری، وضعیت ترتیب ارکان جمله و ساختمان نحوی در این دوره توصیف گردد. پیکره ای شامل ۱۲۰۰ جمله از کتاب های کشف المحجوب، تاریخ بیهقی، رساله قشیریه، التفهیم، قابوس نامه و دانش نامه علایی گردآوری، و الگوهای ترتیب سازه های اصلی در این متون مشخص گردید. معین شد که هر جمله با کدام یک از الگوهای ساخت اطلاع مطابقت می کند. این تحقیق نشان داد که در قرن ۵ ترتیب بنیادین یا صورت بی نشان ارکان اصلی جمله در جملات گذرا، مطابق با الگوی فاعل-مفعول-فعل و در کل جملات مطابق با الگوی هسته پایانی است. تعداد جملات با ترتیب های نشان دار فقط ۱۰ درصد کل پیکره را تشکیل می داد که به معنای انعطاف کم متون این دوره به لحاظ ترتیب ارکان جمله است. بررسی وضعیت ساخت اطلاع در این دوره نیز نشان داد که فقط ۵ درصد از جملات منطبق با الگوهای نشان دار ساخت اطلاع بودند.

Keywords:

زبان شناسی نقش گرا , دستور نقش گرای نظام مند , ساخت اطلاع , ترتیب ارکان جمله , متون نثر قرن پنجم