محمدرضا توانگر - دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر تهران
میترا حبیبی - استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر تهران

از میان روش های پژوهش کیفی، روش های تفسیری زبان مبنا کاربرد وسیعی در فهم و تبیین سازوکارها و پویایی های اجتماعی شهر دارند و نگاه عمیق و انتقادی بر مسائل و مشکلات شهری را ممکن می کنند. با این همه، به کارگیری چنین روش هایی تاکنون از سوی محققان برنامه ریزی به اندازه روش های کمی مرسوم نشده است. تحلیل انتقادی گفتمان ازجمله روش هایی است که گرچه می تواند در مطالعات شهری نقشی اساسی داشته باشد، اما تاکنون در پژوهش های اندکی به زبان فارسی از این روش بهره گرفته شده است. به این منظور در پژوهش حاضر کوشیده شده است تا کاربردهای بالقوه روش «تحلیل انتقادی گفتمان» در مطالعات شهری از طریق تشریح فرایند انجام آن به همراه تحلیل یک مورد پژوهشی با عنوان «طومار اعتراضی بازاریان یزد درباره شیوه اجرای طرح سامان دهی خیابان قیام» نشان داده شود. از این رو نگارندگان پس از بیان مبانی نظری و مفاهیم اصلی این روش، چارچوب تحلیلی فرکلاف را به منزله یکی از رویکرد های مناسب برای تحلیل پدیده ها و نظام های اجتماعی و به ویژه روابط قدرت متبلور در زبان تشریح کرده اند. معرفی مدل سه سطحی فرکلاف در این نوشتار با تحلیل فرایند تولید، توزیع، و مصرف متن طومار از سوی بازاریان یزد، توصیف متن طومار آن ها، و تبیین بستر اجتماعی وقوع این رخداد ارتباطی همراه شده است. یافته های برآمده از تحلیل مورد مطالعاتی نشان می دهد که روش مذکور می تواند در تحلیل روابط قدرت در فرایندهای برنامه ریزی و توسعه شهری، شناخت ایدئولوژی های ساختاربخش و پیامدهای سیاسی و اجتماعی آن ها در شهر، برنامه ریزی شهری، و شناخت گفتمان های غالب و رقیب در فرایندهای توسعه و فهم تحولات یا بازتولیدهای اجتماعی مرتبط با آن ها سودمند باشد.

تحلیل انتقادی گفتمان, برنامهریزی شهری, مطالعات شهری, روشهای کیفی