حسین ناصری صومعه - دانشجوی دکتری گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
علیرضا هژبری نوبری - استاد گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
ارکان کنیار - دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه استانبول، استانبول، ترکیه

فعالیت­ های باستان­ شناختی منطقه قره­داغ (ارسباران) با هدف ترسیم چشم انداز بلندمدت علمی و درک جایگاه باستان­ شناسی منطقه، در جهت تبیین اوضاع سیاسی- اجتماعی و ارزیابی تحولات و جریانات فرهنگی و شناسایی مسیرهای ارتباطی شمال آذربایجان در دوره­های مفرغ و آهن، با اتکا بر روش های میدانی انجام می­ گیرد. اولین فصل این پروژه در سال ۱۳۹۶ به شناسایی محوطه­های مفرغ و آهن شهرستان ورزقان اختصاص یافت. منطقه مورد بررسی دارای وسعت تقریبی ۲۳۶۸ کیلومترمربع بوده و در منتهی ­الیه غربی منطقه قره­ داغ قرار دارد. با نظر به توپوگرافی منطقه، دره ­های میان­ کوهی غرب ورزقان دروازه ورود به قره ­داغ شمرده شده و به عبارتی گذرگاه طبیعی غرب به شرق محسوب می­ گردد که با توجه به مسیر حک کتیبه ­های اورارتویی، به نظر هجوم اورارتوها در قرن هشتم ق.م به منطقه نیز از این گذرگاه صورت گرفته است. لذا به روشنی آشکار است که منطقه از نظر پتانسیل­ های محیطی، جغرافیایی و امنیتی نیز قابل توجه و دارای اهمیت است. طی این بررسی ۱۴۳ محوطه از دوران مفرغ قدیم تا آهن III در منطقه شناسایی گردید که از اهداف مهم این بررسی می­ توان به ثبت تحولات در گذر از هر دوره به دوره دیگر در رابطه با نوسانات جمعیتی، الگوی مکان­گزینی و استقرار، شیوه معیشت و روش تدفین اشاره کرد. طبق این شواهد، تعداد استقرارها در دوره مفرغ قدیم در منطقه بسیار محدود و ضعیف است. با فروپاشی جوامع نیمه کشاورز دوران مفرغ قدیم، زندگی عشایری به صورت محدود در دوره مفرغ میانی شکل می­ گیرد. در اواخر دوره مفرغ میانی، مجددا با شکل­ گیری جوامع یکجانشین، شاهد افزایش جمعیت منطقه و به وجود آمدن پیچیدگی­ های اجتماعی طی دوره مفرغ جدید تا آهن II هستیم که در پی آن، یک نوع جامعه طبقاتی اولیه، تحت مدیریت حاکمان کوچک محلی شکل می­ گیرد. در نهایت طبق منابع مکتوب در منطقه، با هجوم قدرت­ های نظامی همسایه (اورارتوها) به منطقه، جوامع دوره آهن فروپاشیده و در ظاهر تعداد محوطه­ ها کاهش می­ یابد.

قره داغ, ورزقان, بررسی باستان شناسی, عصر مفرغ, عصر آهن