اردوان ذوالفقاران - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی
سید ابوالقاسم حقایقی مقدم - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی
فریبرز عباسی - دانشیار پژوهشی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی

قنات ثروت ملی و باستانی ایرانیان بوده و قدمت آن و سامانه های آبیاری وابسته به آن به 800 سال قبل از میلاد مسیح(حدود 2800 سال قبل) بر می گردد. این سازه جزء ارزنده ترین اختراعات نیاکان ما جهت استخراج آب با وسایل و امکانات موجود زمان بوده است. در حال حاضر مقدار کل دبی قنوات در ایران 280 متر مکعب در ثانیه تخمین زده می شود و طبق بررسی های انجام شده می توان با دایر نمودن قنوات خشک و اصلاح قنوات موجود این مقدار آب را به دو برابر رساند. لذا حفظ این منبع هم از جنبه میراث فرهنگی و هم از جنبه منابع آب ضروری است. در پژوهش حاضر مسائل و مشکلات فنی و بهره برداری از قنوات استان خراسان رضوی مورد مطالعه قرار گرفته و راهکارهای عملی و اجرایی جهت بهبود وضعیت قنوات رائه گردیده است. 15 قنات مورد مطالعه قرار گرفت و برای هر قنات پرسشنامه ای تکمیل شد. نهایتا وضعیت آبدهی قنوات محل اجراء و تغییرات کمی و کیفی آب آنها اندازه گیری گردید. نتایج نشان داد که آبدهی قنوات در بعضی سال ها افزایش و در برخی از سال ها کاهش یافته است ولی روند مشخصی در آنها مشاهده نشد زیرا این افزایش و یا کاهش آبدهی سالانه قنوات به عوامل زیادی از جمله: مرمت و بازسازی قنات، تخریب و یا ریزش قنات، وضعیت آب و هوایی از نظر خشک سالی و تر سالی بستگی دارد. انحراف معیار تغییرات آبدهی در این قنوات در طول 6 سال بین 0/8 تا 11/8 بود. نتایج 2 سال اندازه گیری کیفیت آب این قنوات نشان داد که تغییرات کیفی بخصوص در کاتیونها و آنیونها جزئی بود. انحراف معیار در PH، EC و SAR بین 0/1 تا 0/5 و ضریب تغییرات آنها به ترتیب بین 9/2 تا 32/7، صفر تا 7/4 و 9/7 تا 51/2 بود. همچنین نتایج نشان داد که افت سطح ایستابی در نتیجه خشکسالی و حفر چاهها در حریم قنوات، کمبود اعتبار برای مرمت و بازسازی و نگهداری قنوات، ریزش چاه و کوره بدلیل نداشتن پوشش مقاوم، تعدد مالکان و کوچ روستائیان مهمترین دلایل کاهش دبی و خرابی قنوات می باشد.

قنات، مسائل فنی و بهره برداری، خراسان رضوی