محمد کاظم شاکر - استاد دانشگاه قم
علی غفا ر زاده - عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، گروه علوم قرآن و حدیث

وحدت وجود از مهم ترین و محوری ترین مدعاهای هستی شناختی عارفان به شمار می رود. برخی از مفسران تفسیر عرفانی و صوفیانه، از طرفداران جدی این اندیشه بوده و بدین جهت آن را از حوزه عرفان وارد تفسیر قرآن کردند. البته تفاسیری که در پهنه عرفان و تصوف سامان گرفت، در ابتدا به صورت ساده و زاهدانه و به معنای درونی بعضی از آیات قرآن می پرداخت. فکر اصلی صوفیان کشتن آرزوهای نفس و انانیت و کشاندن او به فناء فی الله و عشق الاهی بوده و در تفاسیر آنان جانبداری از اندیشه وحدت وجود یافت نمی شود. سپس به جای معانی ابتدایی درونی و وعظ آمیز مبتنی بر ذوق و حال، معانی فلسفی و عرفانی جسارت آمیز مطرح شد. سرانجام اندیشه عشق الاهی و فناء فی الله به اندیشه وحدت وجود منتهی گردید و در قرن هفتم این اندیشه از سوی ابن عربی وارد تفسیر شد و پس از وی، به جای تفاسیر عرفانی ساده و زاهدانه دوره تاویلات نظری مبتنی بر وحدت وجود آغاز شد و بر تفاسیر عرفانی سایه افکند و سیطره یافت. این اندیشه از سوی پیروان وی رواج یافت. سلطان علی شاه گنابادی، نویسنده تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، از مدافعان سرسخت اندیشه وحدت وجود است که در مراحل و مواضع مختلف از وحدت وجود سخن به میان آورده و به استناد سخنان ابن عربی و ملاصدرا به تبیین آن پرداخته است و افراطی تر از دیگر مفسران عرفانی، دست به تاویل تطبیقی آیات بر اساس این اندیشه زده است. نگارنده، در این پژوهش، افزون بر بررسی پیشینه وحدت وجود، معناشناسی آن و چگونگی راهیابی وحدت وجود در تفاسیر عرفانی، سیطره اندیشه وحدت وجود بر تفسیر بیان السعاده و تاویلات تطبیقی آیات قرآن بر وحدت وجود را نشان داده و به نقد و ارزیابی آن پرداخته است.  

وحدت وجود, وحدت شهود, گنابادی, بیان السعاده, تفاسیر عرفانی, تاویل و تطبیق