سیده اکرم اولیائی طبائی - مربی و عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز
مژده غلامزاده فرد - مدرس دانشگاه هنر شیراز

نقش ماهی یکی از فراگیرترین نقش مایه های هنر ایران از دوران باستان تا کنون است. به گونه ای که فراوانی این نقش را در سفالینه، ظروف فلزی، حجاری ها و دستبافته ها می توان دید. از آنجا که اکثر نقوش به کار رفته در هنر ایران ریشه در باور های این مردم دارد بی شک، این فراوانی، بهانه ای برای تکرار و ماندگاری یک مفهوم است. یکی از متن های اصلی برای تکرار این نقش، قالی های ایرانی است که بستر متنوعی برای آن فراهم آورده است. به طوری که این نقش با الگوی خاص خود در قالی ایرانی از غرب تا شرق شناخته می شود. در این پژوهش سعی بر آن است که به روش مطالعه تطبیقی و توصیفی و تحلیلی به مقایسه و تحلیل نقش هراتی قالی خراسان و نقش کرمانی قالی های قشقایی پراخته شود. هدف از انجام این پژوهش کشف ارتباط بین نقش هراتی در خراسان و نقش کرمانی در ایل قشقایی فارس بوده، و پی بردن به این مطلب که چرا نقش ماهی درهم در فارس و ایل قشقایی به نام کرمانی معروف است. نتایج حاکی از آن است که در تقسیم بندی نقشمایه ماهی درهم به دو دسته لوزی دار و بدون لوزی، در شرق ایران و خراسان این نقش از نوع بدون لوزی بوده و در غرب بویژه فارس هم از نوع بدون لوزی است و هم لوزی دار. اما با توجه به آن که منابع خاستگاه اصلی این نقش را از شرق خراسان و هرات اعلام کرده اند که به تدریج از شرق تا غرب ایران راه یافته ولی ورود بافندگان کرمان به خراسان به دستور نادر شاه برای بافت فرش های آستان قدس رضوی (یا سفارش بافت فرش های آستان قدس به کرمان) و کوچ اجباری قشقایی ها در همان زمان به خراسان که منجر به انتقال نقش ماهی در هم به فارس شد، و نامیدن این طرح به طرح کرمانی در بین مردمان این ایل، می تواند منجر به کشف ارتباطی میان آن ها باشد.

ماهی در هم هراتی، قالی خراسان، نقش کرمانی، قالی ایران