محبوبه شمشیرگرها - استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی، گروه پژوهش‏های ایران‏شناسی و اسلام‏شناسی

چکیده زندگی‎نوشت‎های فارسی به معنای ژانری کلی مشتمل بر انواع نوشتارهای مشتمل بر روایتی واقعگرایانه از زندگی ایرانیان، با دو شیوه کلی خاطره‎نویسی و یومیه‎نویسی، در شاخههای فرعی زندگینامهنویسی، اتوبیوگرافینویسی، یادداشتنویسی، سفرنامهنویسی، خاطرهنویسی و نامهنگاری، در ۱۵۰ سال اخیر رایجترین گرایش تاریخی-ادبی در نوشتارهای معاصر را شکل داده و طی دهه‎های اخیر، در تعدد و تنوع، فزونی گرفته است. میتوان نوشتارهای حاصل از شیوه خاطره‎نویسی را مشتمل بر گونه‎های «تکخاطره»، «خاطرهنامه»، «اتوبیوگرافی» و «وقایع‎نامه شخصی» دانست که شناخت و طبقه‎بندی نوع اول موضوع نوشتار پیش رو است. «تک‎خاطره»، خاطرهای تنها است که در ساخت نوشتار و عمدتا در قالب تکنگاشت ظهور مییابد. تک‎خاطره، بن‎مایه و هسته اصلی همه انواع حاصل از خاطره‎‎نویسی و برشی کوتاه از زندگی است که قدرتش در نمایش لحظه، و ویژگی‎های آن، فشردگی، شگفت‎انگیزی، وحدت تاثیر، ایستایی زمان و مکان و روایت تک‎محور از رخداد بیرونی است. تکخاطره برخلاف خاطرهنامهها، اتوبیوگرافیها و تاریخنامههای شخصی که مجموعهای از احوال، اقوال، رفتارها و مشاهدات فردی را به نمایش میگذارند، به نمایش تکپردهای میمانند. «مجموعه تکخاطرات» متداول‎ترین نوع نوشتاری برساخته در میان زندگینوشتهای خاطرهمحور فارسی و حاصل جمعآمدن چندین تکخاطره است که عمدتا بین آنها شباهتهایی از حیث سوژه، زمان و موضوع وجود دارد و اغلب، به وساطت فرد/افرادی جز راوی فراهم میآید. این مجموعهها از حیث موقعیت روایتی، به انواع خویشتنمحور، واقعهمحور و دیگرمحور؛ از حیث نحوه شکل‎گیری به انواع اصیل و برساخته؛ از حیث توالی خاطره‎ها به انواع منظم و نامنظم؛ از حیث تعدد راویان به انواع تک‎راوی و چندراوی؛ و از حیث موضوع به انواعی متعدد در زندگی، سفر و حرفه طبقه‎بندی می‎شوند. این مقاله به روش تحلیل محتوا و در پی مطالعه صدها زندگی‎نوشت فارسی به نگارش درآمده است. 

خودسرگذشت‎نامهها, خاطرات, اسناد تاریخی, انواع ادبی