ناصر عاشوری - دانشگاه یاسوج
ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی - دانشیار گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
مریم ایزدخواستی - مربی گروه الهیات پیام نور

مشهور فقهای امامیه ادله استنباط احکام شرعی را چهار دلیل کتاب، سنت، اجماع و عقل می دانند. از میان ادله چهارگانه، دلیل عقل، مسیر پرفرازونشیبی را طی کرده و باعث اختلاف نظرهایی در استنباط احکام به وسیله آن شده است. این نمود و دوگانگی را در برخورد با دلیل عقل در اقوال فقها می توان مشاهده کرد. وجود چنین افتراقاتی در حوزه ادله استنباط احکام شرعی، ضرورت واکاوی مجدد دلیل عقل و سیر تاریخی آن در عمل به آن را ایجاب می کند و موجب یافتن پاسخ به برخی چالش ها و اختلاف نظرهای موجود در مسئله می شود. این مقاله به روش توصیفی _ تحلیلی و با تتبع در نظرات فقها به نگرشی تاریخی بر جایگاه عقل در استنباط احکام و نگرشی عمومی بر فقه اهل سنت، و جایگاه عقل در فقه امامیه تا آغاز سده ۱۲ قمری و پس از آن نگرشی کلی بر جایگاه عقل در فقه امامیه از آغاز سده ۱۲ قمری تا عصر حاضر دارد. برسی اقوال فقهای معتزلی و شافعی درمیان اهل سنت و فقهای نام دار شیعی درعمل به دلیل عقل وکاربردهای عقل در کتاب جواهرالکلام، بخشی از مستندات مختار نگارنده را تشکیل می دهند و نظرات اصول عقلی، دلیل العقل و بنای عقلا، حکایت از قوت عقل به عنوان دلیلی براحکام شرعی دارند. و خواهیم دید باشناخت این سیر تاریخی دلیل عقل، و عمل فقها به آن در استنباط احکام، قوت و سهم عقل به عنوان یک دلیل بر احکام شرعی و اجتهاد نمود بیشتری پیدا می کند.

استنباط احکام, جایگاه عقل, فقه امامیه, منابع اصولی