فاطمه سلیمانیان - دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه مازندران
مصطفی رستمی - دانشیار گروه صنایع دستی و پژوهش هنر، دانشگاه مازندران

شیعیان سراسر جهان برای زنده نگهداشتن این حماسه، در عزاداریها از عناصر و نمادهایی در قالب آیین های سوگواری ماه محرم و صفراستفاده کردهاند. علم و توغ ازجمله نمادهای بهکاررفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان هستند. نقشها و نشانه های دینی ومذهبی بر روی علم و توغ که بهصورت، نقوش گیاهی، عبارات مذهبی بهکار میرود دربردارنده بخش مهمی از ویژگیهای مذهبی، مردمشناختی و هنری ایران است. تنوع این نمادها گویای تاثیر عمیق حماسه عاشورا در فرهنگ شیعیان است. نمادها به دلیل عینی بودنشان،در ذهنها ماندگار و سبب تداوم آیین و سنت میشوند. این پژوهش به روش تحلیلی و توصیفی به بررسی تطبیقی نقشها و فرمهایبه کاررفته در علم و توغ می پردازد. هدف این پژوهش دست یافتن به فرهنگ و نمادهای بصری نقشها و فرمهای نمادین به کاررفته در علمو توغ آیین های عاشورایی است که توسط هنرمندان زمان خود جهت معنا بخشیدن به باورها و اعتقادات مردم خلق گردیده اند. این پژوهشمیکوشد تا به این پرسش پاسخ دهد که، نقشها و فرم های به کاررفته در علم و توغ آیین عاشورایی دارای چه شباهتها و تفاوتهایی ازحیث کاربرد نمادها و اسطوره ها میباشند . حاصل این پژوهش حاکی از آن است که در طول تاریخ ایران، بین هنر و آداب معنوی برگرفتهاز مذهب ارتباط بسیار نزدیکی وجود داشته است. بسیاری از نمادها و اسطوره هایی که ریشه در کهن الگوهای ایران باستان دارند، در قالبنقشها و فرمهای علم و توغ نیز از جایگاه ویژهای برخوردارند. ازجمله شباهتهای موجود در علم و توغ در آیین عاشورایی میتوان به نقشسرو در مرکز علم که کانون توجه مخاطب قرار دارد و نماد اژدها که در دو سمت توغ مشاهده میشود اشاره کرد. اما ازجمله تفاوتهایموجود در علم و توغ آن است که سراسر توغ با کتیبه مزین میشود، درحالیکه در علم علاوه بر کتیبه با نقوش اسلیمی و قطعات عتیقه نیزتزیین میشود. از دیگر تفاوتهای این دو عنصر آیین عاشورایی، تفاوت در فرمها و نقشهای به کاررفته در آنان است، به گونه ای که در علممجموعه ای از نمادهای رنگ، انسانی، گیاهی، پرندگان و حیوانی در قالب فرم مشاهده میشود، اما در توغ این تنوع در نقش مشاهده میشودو تنها نماد اژدها به صورت فرم دیده میشود. میتوان گفت نمادهای به کاررفته در علم و توغ برگرفته از اعتقادات مذهب شیعه و کهن الگوهایایران باستان میباشند.

علم، توغ، نقشها و فرمهای نمادین، عزاداری محرم، آیینهای عاشورایی