مصطفی لعل شاطری - مدرس مدعو، گروه هنر، موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران

با ورود صنعت چاپ سنگی به ایران، پس از تهران و تبریز در سایر شهرهای ایران، چاپخانه های سنگی متعددی ایجاد و نخستین چاپخانه سنگی مشهد از سوی آستان قدس رضوی تاسیس شد. از دوره فعالیت (۱۲۹۴-۱۳۴۴ق.) چاپخانه سنگی آستانه بیست وهشت کتاب مورد شناسایی قرارگرفته است که در صفحات آغاز و پایان آن ها غالبا نام کاتبان قابل مشاهده است. هدف پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی پاسخ به این پرسش است که با ورود صنعت نوظهور چاپ به مجموعه آستان قدس رضوی، چه تعداد از کاتبان فعال در بخش های گوناگون آستانه به تعامل با این چاپخانه به عنوان یکی از بخش های فرهنگی نوپا پرداختند و علل همگرایی و واگرایی آنان چه بوده است؟ یافته ها مبنی بر مطالعه آرشیوی-اسنادی -فارغ از دیدگاه سبک شناسی و زیبایی شناسی- حاکی از آن است که از میان کاتبان فراوان حاضر در زیرمجموعه های اداری-فرهنگی آستان قدس رضوی، مقارن با دوران فعالیت چاپخانه سنگی آستانه، صرفا تعداد بسیار محدودی به همکاری با این چاپخانه پرداخته اند. این همگرایی را می توان در راستای علایق شخصی، کسب منافع اقتصادی و سایر موضوعات احتمالی دانست. همچنین واگرایی حجم بسیاری از کاتبان را می توان در ساختار جدال میان سنت و تجدد تعریف کرد. به این معنا که فرآیند چاپ سنگی، حجم فراوانی از کتاب را در مدت زمان کوتاه و با هزینه ای بسیار اندک منتشر می ساخت. متعاقبا رشد و گسترش این جریان (تجدد)، موجب کاهش جایگاه کاتبان آستانه (سنت) را به همراه داشت. از این رو، واگرایی کاتبان آستانه را می توان به مثابه عاملی انفعالی در راستای افزایش تولیدات چاپخانه سنگی آستانه و از سویی ایجاد نگرش منفی نسبت به تولیدات این مرکز نزد متولیان فرهنگی آستانه برشمرد.

چاپخانه سنگی, آستان قدس رضوی, کاتبان, خوشنویسان, دوره قاجار