محسن سراج - استادیار گروه تاریخ پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

با کشانده شدن اقتصاد ایران به پیرامون نظام جهانی سرمایه در نیمه دوم قرن نوزدهم تغییرات و دگرگونی ­های مختلفی در اقتصاد کشور به وجود آمد که یکی از مهمترین آنها تجاری شدن بخش عمده­ای از اقتصاد ارضی ایران بود که شیوه و مناسبات تولید ارضی در ایران را دچار تغییر و تحولات محسوسی نمود و پیامدهای اجتماعی و سیاسی خاصی را نیز برجای گذاشت. مسئله اصلی در این پژوهش بررسی چرایی و چگونگی تجاری شدن کشاورزی ایران تحت تاثیرات  اقتصاد جهانی سرمایه­داری و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن می­باشد. در این مقاله با کاربست نظریه وابستگی نشان می­ دهیم که تجاری شدن کشاورزی ایران در قرن نوزدهم تحت شرایط پیرامونی نظام جهانی سرمایه، علاوه بر اینکه فرایندی توسعه ­ای در اقتصاد ارضی ایران نبوده بلکه هیچ حاصلی نیز در جهت رشد اقتصادی و برخورداری جامعه ایرانی از سود حاصله از آن نداشته است. کشاورزی تجاری ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم هیچ توفیق بلندمدتی در تراز کردن تجارت خارجی ایران به دست نیاورد و تنها باعث ایجاد مشکلات عدیده­ ی در تامین مایحتاج ضروری مردم ایران، وقوع قحطی­ های مختلف، گرانی ارزاق عمومی و تحمیل فشار و گرسنگی بی­ امان به اکثریت جامعه ایرانی به مدت نزدیک به یک قرن گشته و یکی از علل عمده تلف شدن نفوس فراوانی از جمعیت این کشور در اثر قحطی­ های مداوم نیمه دوم قرن نوزدهم و کمبود ارزاق عمومی بوده است.

نظام جهانی سرمایه, وابستگی, تجاری شدن کشاورزی, قحطی, تورم