حمیدرضا اردستانی رستمی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی – واحد دزفول.

     چکیده      درباره ترکیب «دین خرم» در مصراعی از دیباچه داستان سیاوخش شاهنامه، سخن بسیار گفته­اند. نگارنده نیز در جستار پیش رو، تعبیر و تاویل خویش را از این سخن بازگفته است. به باور نویسنده این جستار، با توجه به این­که فردوسی از اسماعیلیان بوده است و بیش­تر این گروه باطنی در ایران، پیش از مسلمان شدن، بر باور خرم­دینی بودند و خرم­دینان در پی استقلال ایران از تازیان برآمدند، فردوسی نیز در بیت مورد نظر، خود را شیفته عمل­کرد سیاسی و فرهنگی این گروه و پی­روی­کننده راه آنان می­داند که در پی متابعت از ایشان در ایران­دوستی، شاهنامه را سروده است تا این درخت برومند، بار خود را بر همه ایرانیان بپراکند و آنان را بهره­مند سازد. گذشته از این، در دیباچه داستان سیاوخش، فردوسی از موبدی سخن می­گوید که این موبد، همه را به سخن­گویی، خردمندی، نکوخویی، نرم­گویی، توجه به دست­آورد کردار و جهان دیگر سفارش می­کند. با توجه به متنی که از شخصی اسماعیلی­مذهب (که پیش از آن خرم­دین بوده) به جا مانده است و تطبیق آن با کلام موبد در شعر فردوسی، این موبد نیز باید شخصیتی خرم­دینی بوده باشد. برخی اندیشه­های مانوی نیز در سخن موبد هست که آن نیز پیوند او را با اندیشه­های خرم­دینی نشان می­دهد؛ زیرا ریشه اندیشه­های خرم­دینی در کیش مزدکیان بوده است و آنان نیز در باورهای مذهبی، با مانویان پیوند داشته­اند؛ پس با توجه به مذهب اسماعیلی فردوسی و پیوند اسماعیلیه با خرم­دینان و همین­طور وجود سخنان موبد با درون­مایه­های خرم­دینی، می­توان بر آن شد که ماندن بر دین خرم در سخن فردوسی، احتمالا تایید برخی باورهای دینی خرم­دینان (آن­چه متناسب با عقاید اسماعیلیه بوده است) و به ویژه پی­روی از روی­کرد فرهنگی آنان است که به سراییدن شاهنامه انجامیده است.

فردوسی, اسماعیلیه, دین خرم, موبد, مانویت