حمیدرضا اردستانی رستمی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی – واحد دزفول، ایران.

یکی از عوامل تحول در اسطوره های ایرانی – آن چنان که مهرداد بهار می گوید- در کنار ورود عناصر بیگانه، ادغام و دگرگونی، عامل شکستگی است. در اسطوره ها گاهی واقعه یا شخصیتی به فراموشی سپرده می شود، لیکن آن، در ریخت پاره ها و اجزای پراکنده، در موقعیت و مکانی دیگر پدیدار می گردد. شهرسب، وزیر طهمورث یکی از این شخصیت هاست که دچار شکستگی و به دو شکل مرداس و ضحاک در زمانی دیگر آشکار می شود. اما چه دلایلی می توان یافت که این شکستگی شخصیتی در شاهنامه را نشان دهد؟ پاسخ این پرسش را می توان درخلق و خو و معنای نام شهرسب یافت. ویژگیی که به طور صریح در شاهنامه، درباره شهرسب مطرح شده، برپای داشتن نماز در شب و روزه داشتن در روز است. ویژگی دیگر، در نام شهرسب و معنای آن - یعنی سلطه بر اسب - نهفته است. این دوگانه صنعت – عبادت خداوند و مهارت در اسب سواری- که دریگانه ای چون شهرسب گرد آمده، پس از چندی از هم جدا می شود و هر یک به کسی می رسد و شخصیتی را شکل می دهد؛ نماز کردن و روزه داشتن ویژگی مرداس می شود و بر اسب سوار شدن و توانایی در اسب سواری به ضحاک می رسد. این نکته را نیز بیاد بسپاریم که در مجمل التواریخ و القصص، اگر چه وزیر طهمورث، ارونداسب نام دارد، ولی ضحاک فرزند او معرفی شده و این دلیلی دیگر در پیوند آن هاست. در تاریخ طبری نیز قوم ضحاک بر شریعت صابئان دانسته شده، که البته عقاید صابئان به خلق و خوی شهرسب نزدیک است و پیوند او با ضحاک و بویژه مرداس را آشکار می کند و نیز، همسانی مقر بوذاسف/ شهرسب و ضحاک را که گاهی هند و گاهی بابل است، می توان دید. همچنین شهرسب/ بوذاسف دارای نژاد کلدانی است که پیوند نژادی او با ضحاک و مرداس تازی را نمایان می کند و فراخواندن به بت پرستی از دیگر اشتراکات و تشابهاتی است که درباره این دو در متون مختلف دیده می شود که همه این شواهد به ارتباط این سه شخصیت دلالت دارد؛ در حالی که در شاهنامه و دیگر متون تاریخی – به جز مجمل التواریخ- به پیوند نسبی و نژادی ضحاک، مرداس و وزیر طهمورث اشاره نشده است. پژوهش پیش رو – که دستاورد مطالعه در شاهنامه و برخی متون نگاشته شده مورخان دوره اسلامی است- به دنبال اثبات این پیوند، که در اثر شکستگی شخصیت اسطوره ای شهرسب حاصل شده، شکل گرفته است.

اسطوره شکستگی, شهرسب / بوذاسف, مرداس, ضحاک