علی تولائی - دانشیار گروه فقه ومبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، یزد، ایران.
لیلا مهرابی راد - مربی گروه فقه ومبانی حقوق اسلامی دانشگاه پیام نور، کرمان، ایران.
سید محمد مهدی صابر - دکترا گروه فقه و مبانی اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

یکی از احکام قضایی پیامبر (صلی الله علیه و آله) که در دوره ای متاخر به عنوان قاعده ای فقهی مطرح گشت، قضاء پیامبر به روایت عایشه با عنوان «الخراج بالضمان» است. گرچه این حدیث نبوی، از طریق اهل بیت (علیهم السلام) گزارش نشده است، اما مضمون پاره ای از احادیث منقول از ائمه (علیهم السلام) در ابواب بیع شرط و رهن با آن هماهنگ است و فقهای امامیه در برخی از فروع فقهی در ابواب معاملات به آن استناد کرده اند. عدم توجه به زمینه تاریخی صدور حدیث و کاربردهای آن از فقه دوره متقدم سبب شده که برخی از فقهای معاصر، تحلیل جدید از این حدیث ارائه کرده و آن را مباحث حکومتی پیوند دهند. مقاله حاضر با رویکرد تاریخی به بررسی این حدیث و کاربردهای آن در فقه مدنی از منظر فقهای امامیه از زمان شیخ طوسی تا شیخ انصاری می پردازد. نتیجه این بررسی تاریخی، عدم پذیرش این تحلیل جدید است.

الخراج بالضمان, فقه امامیه, معاملات