محمدریاض رئیسی - دانش آموخته دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان
عبدالغفور جهاندیده - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار

توکل یکی از اصطلاحات مهم عرفانی است و در شریعت و طریقت از اهمیت فراوانی برخوردار است. پژوهشحاضر با روش توصیفی- تحلیلی برمبنای نظریه های میشل فوکو، فیلسوف برجسته فرانسوی، پرسش های ذیل را مورد بررسی قرار می دهد: آیا می شود توکل را به مثابه یک گفتمان فوکویی در نظر گرفت؟ کارکرد روابطپیچیده قدرت در این گفتمان چگونه است؟ در دیرینه شناسی گفتمان توکل به کدام اپیستمه (نظام دانایی)می رسیم؟ منظور فوکو از اپیستمه، نظام دانایی، معرفت و قالبی کلی برای اندیشه است که یک یا چند گفتمانرا در سیطره خود دارد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که توکل به مثابه گفتمانی است که بیش از هر چیز،درون اپیستمه جبر و اختیار قرار دارد. به عبارت دیگر، دیرینه شناسی گفتمان توکل در عرفان و تصوف ایراننشان می دهد که این گفتمان به صورت مستقیم و غیرمستقیم برآیند مسئله کهن جبر و اختیار و رهیافت هایحاصل از آن است و سویه هایی کم فروغ از فاعلیت و عاملیت را در خود دارد.

توکل، گفتمان، اپیستمه، فوکو، عرفان