علی اصغر باباسالار - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، تهران، ایران
شعیب خسروی - دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

ملک ­الشعرای بهار با افق دیدی گسترده و نگرشی اندیشمندانه، رخدادهای فرهنگی و اجتماعی عصر خویش را به تصویر کشیده و موشکافانه آسیب­ های محتمل آنها را بیان کرده است؛ بر همین مبنا در دیوان وی به وفور موقعیت ­های فرهنگی و اجتماعی مردم زمانه با ذکر جزئیات دقیق و به صورت هنرمندانه به تصویر درآمده و شاعر اغلب به فراخور ماجرا با بهره مندی از آرایه­ ها و صناعات بلاغی و ادبی با زبانی نیش­دار و گزنده، انتقادات مصلحانه خود را متوجه عاملان رخدادهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه کرده است. به کارگیری سنجیده توصیف ­ها و واژه ­ها و عینی سازی رویدادها به گونه ­ای است که مخاطب اغلب با حس درونی شاعر همراه می ­شود. در پژوهش حاضر تلاش شده است دیدگاه ­های انتقادی ملک ­الشعرای بهار درباره مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بر مبنای بافت بلاغی و زبان شعری وی بررسی شود. از این طریق روشن شد که بهار همواره بلاغت و صنایع ادبی را به عنوان ابزاری موثر در جهت تاثیرگذاری عاطفی بر مخاطب و همراه­سازی او با مقاصد نقد خویش به کاربرده و استفاده زیرکانه و هنرمندانه از آرایه ­های ادبی و بلاغی بر تاثیر کلام انتقادی وی افزوده است. استفاده از طنز، اغراق، پارادوکس، تضاد، تکرار، کنایه، استعاره­ و تشبیهات سنجیده و به­جا به همراه مجسم کردن وقایع در ذهن مخاطب، ازجمله شگردهایی است که بهار با توسل به آ­نها وضعیت فاجعه ­بار زمان حیات خویش را برجسته کرده و مانند تابلوی نقاشی و صحنه نمایش، آن را پیش روی مخاطب قرار داده است. استفاده از زبان محاوره و اصطلاحات عامیانه، به ویژه آن­گاه که زبان برای نشان دادن کاستی­ ها به سمت طنز کشیده می­ شود، نقش عمده ای در جهت همراه ­سازی مخاطب در دیوان بهار ایفا کرده است. در برابر نارسایی­ ها و کاستی­ های جامعه که ناشی از عملکرد و رفتار شخصیت­ های سیاسی یا برآمده از ضعف فرهنگی عامه مردم باشد، تیغ نقد بهار کشیده ­تر و زبان او تیزتر و گزنده­ تر جلوه می ­کند.

بلاغت, تصویرسازی هنری, نقد اجتماعی, فرهنگ و سیاست, ملک الشعرای بهار