سمیه واسعی - دانشگاه فردوسی مشهد
عباس جوارشکیان - استاد فلسفه دانشگاه فردوسی مشهد
سیدمرتضی حسینی شاهرودی - استاد حوزه علمیه خراسان و دانشگاه فردوسی مشهد

به اعتقاد صدرالمتالهین بعد از عالم الهی، سه عالم کلی تحقق دارد: عالم طبیعت، عالم خیال یا مثال و عالم عقل. از طرف دیگر در شریعت نیز به سه عالم کلی دنیا، برزخ و قیامت اشاره شده است. از دیدگاه فلاسفه دنیا با عالم طبیعت و برزخ با عالم مثال مطابقت دارد؛ اما این مطلب که قیامت متناظر با کدام مرتبه و عالم است، محل اختلاف است. برخی از فلاسفه قیامت را بازگشت به دنیا، و برخی مرتبه ای از مراتب عالم مثال دانسته‎اند؛ اما در این میان عبارتهایی از صدرا یافت می‎شود که دلالت بر تناظر قیامت با عالم عقل بلکه فوق عالم عقل دارد. مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی و بر اساس آیات و روایات و مبانی حکمت متعالیه، به بررسی این دسته از عبارات پرداخته و در نهایت، به این دستاورد رسیده است که با توجه به دو دلیل کلی غایات و بدایات، نیز دلایل عقلی دیگری از قبیل اثبات هویت عقلی بعث، فنا، زمان و مکان قیامت، نحوه محاسبه و حقیقت بهشت و جهنم می توان گفت قیامت متناظر با عالم عقل بلکه فوق عالم عقل و متناظر با عالم الهی است و به این ترتیب آیاتی نظیر «انا لله و انا الیه راجعون» و «الا الی الله تصیر الامور»، به نحو حقیقی و بدون مجاز معنا می یابند.

عالم عقول, قیامت, حرکت جوهری, وحدت در عین کثرت