قاسم کاکایی - استاد فلسفه و کلام دانشگاه شیراز
آمنه یزدان پناه - کارشناس ارشد فلسفه و کلام دانشگاه شیراز

توحید افعالی به معنای نفی تاثیر از غیر خداست. از سوی دیگر اصل علیت مستلزم پذیرش تاثیر و تاثر میان مخلوقات است که این دو امر ظاهرا با یکدیگر سازگار به نظر نمی رسند. این مقاله بر آن است که با بررسی افکار ابن عربی و غزالی به عنوان دو تن از مدافعان توحیدافعالی، به بررسی تطبیقی موضع آن ها در قبال بحث علیت بپردازد. آن ها تقریر فلاسفه از علیت را رد می کنند و هر یک سعی دارند جایگزینی برای بحث علیت ارائه دهند که قادر به توضیح منطقی رابطه ی خدا و مخلوقات از یک سو و رابطه ی مخلوقات با یکدیگر از سوی دیگر باشد. اقتران پیشنهاد مشترک آن ها به عنوان جایگزین علیت است؛ اما برداشت هر یک از اقتران لزوما یکسان نیست که این امر نشات گرفته از مبانی متفاوت فکری آن هاست. این نکته سبب می شود که ابن عربی راه حل نهایی رفع این تعارض را در بحث تجلی و ظهور بداند.

۱– علیت, ۲- توحید افعالی, ۳- غزالی, ۴- ابن عربی, ۵- اقتران