محمد زنده دل - استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان، مشهد.
سیدعلی دلبری - دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

از عناصر تاثیرگذار در استنباطات فقهی، ارتکازات است که کاربرد زیادی در موضوع شناسی، حکم شناسی، موضوع سازی، استخراج سیره های متشرعه و تقویت دلالت حدیث دارد. فقیهان و به خصوص متاخران، متوجه این واقعیت بوده و در مواردی استنباطات خودشان را به ارتکازات مستند کرده اند. اصولیان نیز در برخی موارد به حقیقت ارتکازات و تاثیر آن اشاره کرده اند. با این وجود، تاکنون بحثی درباره منابع استخراج ارتکازات صورت نگرفته است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی کوشیده است تا با بررسی و ریشه یابی ارتکازات مورداستناد در فقه، به نقش سوال راوی در استخراج ارتکازات و تاثیر این ارتکازات در استنباطات فقهی بپردازد. یافته های تحقیق نشان داد که ارتکازات، همان باورهای مغفول است که اگر شخص ملتفت آن شود و آن را بیابد، به مرحله وجدان می رسد. تقریر معصوم برای اعتبار ارتکاز سائل کفایت می کند. سوال راوی مهم ترین منبع استخراج ارتکازات است. ظهور احادیث شرعی تحت تاثیر ارتکازات است. ارتکازی بودن مدلول حدیث می تواند موثر در دلالت شناسی آن باشد. گاهی ارتکاز موضوع ساز است. ارتکازات صلاحیت دارند بیان گر رفتار جامعه در عصر معصومان و سیره های متشرعان باشد.

سوال راوی, ارتکاز, سیره, استنباط, فقه