یداله شکری - استاد
فاطمه حاجی پروانه

گاهی در متنهای عرفانی پارادوکس هایی مشاهده میشود به این معنا که این متون از سویی تجربه ها و پیامهای اخلاقیدارند و ازسوی دیگر ظاهرا به آنها طعنه میزنند و باآنها مخالفند. منشا این پارادوکس و تناقض راباید درکاربردمضامینقلندرانه جستجو کرد. قلندریه شاخه ای از ملامتیه است که برخی از امور منافی شرع را برای قهر نفس روا داشته و تاثیرزیادی در ادبیات فارسی برجا گذاشته اند. بخشی از ادبیات مکتوب ما را متون قلندریه و فتوت نامه ها تشکیل میدهند.پراکندگی این متون از قرن سوم تا امروز را در بر میگیرد. مولفه های مختلفی در سطح فکری نویسندگان این کتابها دخیلند که از جملهء آنها استفاده از شخصیتهای دینی و ملی و تاریخی بوده است. بدیهی است این استفاده ها درزمینه های مختلف و به نیت های متفاوت صورت گرفته است. عرفان ایرانی و اسلامی با زهد آغاز شده و در نقطه ای باتصوف درمی آمیزد؛ آنگاه وارد مرحله ای میشود که نوعی از ادبیاتش را ادبیات قلندری مینامند. تاثیر افکار قلندری درشعر عرفانی فارسی از سنایی شروع شده و در حافظ به نهایت تکامل میرسد. افکار طریقه قلندریه در توجه بیشتر شاعرانیچون سنایی، عطار، مولوی، عراقی و حافظ به قلندریات برای ارائه مفاهیم عرفانی و مضامین شاعرانه، موثر بوده است؛ زیرادر عصر این شاعران بود که این طریقه به تدریج شکل گرفت. سرایندگان قلندریات از علاقه اشان به قلندری، مستی وشور و هیجان و عشق سخن میگویند و بر عالمان و اهل زهد خرده میگیرند. در قلندریات، واژگانی چون: زهد، تسبیح،خرقه، سجاده ، مسجد، خانقاه، مدرسه، صوفی، فقیه و ... به مسخره گرفته میشوند و در مقابل، واژه هایی چون: می، میکده، دیر مغان، مغ، مغ بچه و ... کاربرد زیادی دارند.در نگارش این مقاله ، قلندر و قلندریه در شعر فارسی را بر تکیه برمطالعات کتابخانه ای و با دیدی تحلیلی و از دیدگاه های اجتماعی در زمینهی ادبیات بررسی کردیم و بازتاب تجربه یشخصی عرفانی و سیمای اجتماعی عصر شاعران ایرانی را ، در قالب نوعی از غزل عرفانی )قلندریات( ارائه دادیم وهمچنین قلندر و قلندریات را درتاریخ اجتماعی ایران بررسی کردیم و چهره ی قلندر در شعر فارسی عصر آغازی را بیانکردیم .

قلندریه، قلندر ، شعر قلندری، شعر فارسی