مقصود علی صادقی - دانشیار دانشگاه تربیت مدرس تهران
علیرضا کریمی - دانشیار دانشگاه تبریز
رضا دهقانی - دانشیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
مرتضی دولت آبادی - دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه تبریز

اگرچه صفویه ساختار اداری حکومت‎های پیشین را اخذ کردند؛ لیکن با توجه به دگرگونی‎ها و تحولات کوچک و بزرگی که خود در پی آن بودند، در این ساختار نیز دگرگونی‎ها و تحولاتی پدید آوردند؛ ازجمله این تغییرات، ایجاد منصبی نوین در امور نظامی ایالت خراسان و سرزمین‎های پیرامون آن به نام منصب «سرداری خراسان» بود. این منصب در دوره شاه‎صفی به دیگر مناصب نظامی افزوده شد و تا پایان حکومت صفوی، بخش بزرگی از امور نظامی جغرافیای وسیعی از طریق آن سامان ‎یافت. این جغرافیا شامل نواحی مختلف خراسان (هرات، مرو و مشهد) و همچنین کم وبیش سرزمین‎های پیرامون آن مانند استرآباد، قندهار و سیستان بود. در جستار حاضر نگارندگان کوشیده‎اند به این پرسش پاسخ دهند که زمینه‎های ایجاد منصب سرداری خراسان و همچنین عملکرد و دگرگونی‎ها و تحولات آن چه بوده است؟ جستار به روش توصیفی‎‎‎تحلیلی و از طریق گردآوری داده‎های موجود در منابع صورت گرفته است. یافته‎ها بیانگر آن است که سرداری خراسان، نتیجه احساس ضرورت به نشان دادن واکنشی یکپارچه و هماهنگ در آغاز در برابر یورش‎ها و حملات ازبکان و سپس اقوام دیگری چون گورکانیان، بلوچ‎ها و افغان‎ها و همچنین در راستای سیاست نفوذ هرچه بیشتر حکومت مرکزی در امور ایالات بوده است. این امر با گماشتن یکی از بزرگانی که ‎عموما وابسته به دربار بوده‎اند به سرداری و اعزام به خراسان صورت پذیرفته است و بسته به عواملی مانند میزان قدرت و اقتدار شاهان و اهتمام به امور خراسان در دوره‎هایی مانند دوره شاه‎سلیمان و مقطعی از پادشاهی شاه‎سلطان‎حسین به شدت تضعیف شده است. همچنین این منصب در تاریخچه خود دچار دگرگونی‎هایی ازجمله جمع بین سرداری و ایالت شده و تا واپسین سال‎های حکومت صفوی (سقوط اصفهان) و حتی پس از آن ادامه یافته است.

سرداری خراسان, خراسان, ساختار اداری, امور نظامی, صفویه