علیرضا سمیعی اصفهانی - دانشیار علوم سیاسی دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

 هدف اصلی پژوهش پیش رو، واکاوی و بازخوانی تکه­ای از تاریخ «سلطه و تغییر» در ایران در دو دهه ۱۳۴۰و ۱۳۵۰ شمسی است که در عمل می­توان گفت بازنمود یا آیینه تمام­نمایی از کلیت مناسبات دولت – جامعه در بستر سیاست­های «نوسازی و اصلاحات» در تاریخ ایران معاصر به شمار می­رود. بررسی قابلیت ارائه «استراتژی بقای جدید»، ظرفیت «اعمال کنترل» و در نهایت توانایی و اراده «تحول اجتماعی» دولت پهلوی دوم و موانع پیش روی آن، بر پایه نظریه «دولت محدود یا دولت درون جامعه» جول.اس میگدال، در مرکز بحث این نوشتار قرار دارد. به اعتقاد میگدال جهت فهم درست و دقیق ماهیت و عملکرد دولت در جهان سوم، باید از رویکرد استعلایی و افسانه و اسطوره دولت «کامل» مورد نظر دولت­گرایان که دولت را در مقابل جامعه قرار می­دهد و مبتنی بر بازی جمع جبری صفر میان دولت و جامعه است، پرهیز نمود و رویکرد دولت «پاره­ای یا تکه­ای» از جامعه است را مورد توجه قرار داد. به عبارت روشن­تر این نگاه مستلزم تغییر تمرکز تحلیل از دولت به عنوان یک سازمان بوروکراتیک مستقل (نگاه ساختاری) به دیدگاهی «فرآیندگرا» از دولت در جامعه است. با این توصیف پرسش اصلی پژوهش این است که چرا سیاست­ تغییر و تحول اجتماعی دولت محمدرضاشاه پهلوی در قالب انقلاب سفید (در دهه ۴۰ و ۵۰) نتوانست به اهداف مدنظر خود دست یابد و در نهایت پهلوی دوم با بحران سلطه و کنترل اجتماعی روبرو شد؟ یافته­های پژوهش نشان می­دهد که دولت پهلوی دوم به رغم برخورداری از میزان نسبتا بالایی از کنترل اجتماعی، به جهت محدودیت­های ناشی از ماهیت جامعه شبکه­ای و همچنین الزامات و ضرورت­های نظام بین­الملل، دولت ضعیفی بود که نتوانست استراتژی بقای جذاب­تر و کارآمدتری برای نیروهای اجتماعی ارائه و منابع لازم برای حمایت از سیاست «تحول اجتماعی» مدنظر خود را بسیج نماید، از این رو در نهایت ناگزیر به «سیاست بقا» روی آورد.

دولت محدود, انقلاب سفید, جامعه شبکه ای, نظام بین الملل, پهلوی دوم