محمود زیوری رحمان - دکتری سنجش و اندازه گیری، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کیوان صالحی - استادیار، گروه علوم تربیتی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
ابراهیم خدایی - دانشیار، گروه علوم تربیتی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
علی مقدم زاده - استادیار، گروه علوم تربیتی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
رضوان حکیم زاده - دانشیار، گروه علوم تربیتی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

هدف: استعدادیابی تحصیلی، همواره به­عنوان یک چالش و دغدغه جدی برای کنشگران آموزشی مطرح بوده و هست. گسترش و تخصصی­تر شدن مشاغل و خلق دانش­های جدید، ضرورت شناسایی استعدادهای تخصصی به­عنوان یکی از مهمترین زمینه های اثرگذار در موفقیت تحصیلی و شغلی را دوچندان کرده است. به­رغم اهمیت موضوع و انجام پژوهش­های متعدد برای کمک به تشخیص و ارزیابی روا و معتبر از استعدادهای تحصیلی و شغلی، تاکنون یک مرور اسنادی یا بررسی آسیب شناسانه میدانی در مورد آن در کشور ایران شکل نگرفته است. در این مقاله، تلاش شد با مرور نظام­مند اسناد مرتبط با استعدادیابی تحصیلی در ایران از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۹، به­طور عمیق به آسیب شناسی مفهومی و اجرایی در حوزه استعدادیابی تحصیلی پرداخته شود.روش پژوهش: با استفاده­ از مرور نظام­مند، کلمات کلیدی شامل استعدیابی، استعدادیابی تحصیلی، آسیب­شناسی استعدادیابی، روش­های استعدادیابی تحصیلی، نقاط قوت و ضعف استعدادیابی تحصیلی انتخاب گردید و بدون درنظرگرفتن محدودیت زمانی در پایگاه­های داده هایGoogle scholar ، SID، Magiran، Noormags، Civilica و Irandoc جستجو انجام شد، که در نتیجه آن، تعداد ۸۱۷ سند بازیابی و سپس بااستفاده­از فهرست وارسی ارزیابی پریزما (PRISMA)، ۳۲ سند برای بررسی و تحلیل انتخاب شدند. تحلیل داده ها بااستفاده­از روش اولزاید (Altheide) انجام گردید.یافته ها: کمتر از پنج درصد از مطالعات استعدادیابی در ایران به استعدادیابی تحصیلی پرداختند، و در این پژوهش­ها تعریفی از استعداد تحصیلی و یا استعدادیابی تحصیلی ارائه نشده­است. بیشتر مطالعات، استعداد تحصیلی را با مفاهیمی همچون هوش (۱۸%)، خلاقیت (۶%)، استعداد عمومی (۵/۵%)، پیشرفت تحصیلی (۵/۵%)، رغبت، نگرش و علاقه (۱۲%) و یا استعداد برتر (۱۲%)، مترادف یا یکسان درنظرگرفتند؛ ابزارهای به­کار رفته برای سنجش استعداد تحصیلی شامل پرسشنامه محقق­ساخته براساس طیف لیکرت (۲۸%)، آزمون­های پیشرفت تحصیلی (۵/۱۰%)، هوش گاردنر (۵/۱۰%)، رغبت­سنج هالند (۵/۱۰%)، آزمون­های استعداد عمومی (۵%)، استفاده از نمرات دروس (۵%)، آزمون وودکاک- جانسون (۵%) و یا آزمون­های ترکیبی از چند آزمون روان­شناختی (۵/۱۰%)، بوده­است. مطالعات در این زمینه بیشتر با هدف بررسی عوامل موثر (عوامل مرتبط) بر استعداد تحصیلی (۲۸%)، طراحی مرکز استعدادیابی کودکان (۲۲%)، بررسی ویژگی­های روان­سنجی و هنجاریابی آزمون استعدادیابی (۱۶%)، ساخت و هنجاریابی ابزار برای سنجش استعداد تحصیلی (۹%)، استعدادیابی تحصیلی بااستفاده­از سیستم­های فازی (۹%)، مقایسه استعداد تحصیلی گروه­های مختلف (۷%) و یا شناسایی مولفه­ها و شاخص­های مهم در استعداد تحصیلی (۹%)، انجام­شدند.نتیجه گیری: عدم­توازن جدی در زمینه مطالعه انواع مختلف استعداد وجود دارد، به­طوری­که بیشتر مطالعات به موضوع استعدادیابی ورزشی پرداختند و استعداد تحصیلی مغفول مانده­است. ازجمله چالش­های مطرح در زمینه استعدادیابی تحصیلی در ایران می توان به نبود مرکز و مرجع رسمی معتبر به منظور الف) ارائه تعریف و رهیافت های روشن و واحد از استعداد تحصیلی و استعدادیابی تحصیلی، ب) هدایت فرایند آزمون سازی، استانداردسازی آزمون­های روان­شناختی و آموزشی؛ ج) هدایت و نظارت بر فرایند استعدادیابی تحصیلی، ج) بررسی اعتبار آزمون­های به­کار گرفته­شده در استعدادیابی تحصیلی در کشور، د) اعتبارسنجی مراکز فعال در حوزه استعدادیابی؛ بدفهمی ها و کژکارکردهایی نظیر الف) مترداف فرض نمودن استعداد، هوش، خلاقیت، رغبت، نگرش و پیشرفت تحصیلی با استعداد تحصیلی، ب) استفاده ­از آزمون­های هوش و خلاقیت به­جای آزمون­های استعداد تحصیلی، ج) استفاده نادرست و عدم هنجاریابی و استانداردسازی آزمون­های استعدادیابی تحصیلی ترجمه­شده، و نپرداختن به نیازهایی نظیر الف) تهیه و تدوین آزمون های بومی در حوزه استعدادیابی تحصیلی، ب) ارائه تعریف روشن و واحد از استعداد تحصیلی و استعدادیابی تحصیلی در متون تخصصی و دانشگاهی، هدایت آموزش رسمی ایران مبتنی بر استعدادیابی تحصیلی، تدوین پروتکل مشخص، عینی و قانونمند درباره ویژگی­های یک مرکز استعدادیابی تحصیلی و استعدادیابی کودک اشاره کرد. باتوجه به اهمیت راهبردی استعدادیابی تحصیلی و وجود خلاها، بدفهمی ها و کژکارکردی های فراوان و مخاطره آمیز در مسئله تشخیص و پرورش استعدادهای تحصیلی و نخبه پروری، پیچیده شدن مشاغل و فعالیت ها در عصر دیجیتال، توجه و اقدام فوری متولیان کلان در نظام آموزشی و تربیتی کشور و سرمایه گذاری وسیع در این حوزه، ضرورتی انکارناپذیر بوده و ادامه روند معیوب موجود، می تواند تبعات گسترده تری را به جامعه تحمیل نموده و زمینه شکاف و گسست راهبردی از توسعه جهانی و عقب گرد از اهداف کلان توسعه کشور را رقم زند.

آسیب­ شناسی, استعداد, استعداد تحصیلی, استعدادیابی, استعدادیابی تحصیلی, مرور نظام ­مند