علیرضا واعظی - استاد گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان
اولدوز بخشی راد - دانشجوی دکتری گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان

رواناب، یکی از اجزا چرخه هیدرولوژی است که وقوع آن منجر به هدررفت خاک از دامنه­ های شیب دار و تولید رسوب در حوزه ­های آبخیز می ­شود. بررسی عوامل موثر در ضریب رواناب در مدیریت حوزه های آبخیز حائز اهمیت است. این پژوهش، با هدف بررسی اثر ویژگی های خاک بر ضریب رواناب در زیرحوضه های آلانق، لیوار و شکرعلی چای در استان آذربایجان شرقی انجام شد. برای انجام این پژوهش، پس از نمونه برداری، برخی ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک شامل توزیع اندازه ذرات، سنگریزه، جرم مخصوص ظاهری، ساختمان، ماده آلی، کربنات کلسیم و هدایت هیدرولیکی اندازه گیری و داده های رواناب از ایستگاه های هیدرومتری موجود در خروجی حوضه اخذ شد. بر اساس نتایج، ضریب رواناب تحت تاثیر منفی درصد شن و سنگریزه، ماده آلی، آهک، اندازه و پایداری خاکدانه و هدایت هیدرولیکی اشباع است و همبستگی آن با درصد سیلت و رس مثبت بود. با افزایش درصد شن و سنگریزه و کاهش درصد رس و سیلت، نفوذپذیری خاک افزایش و ضریب رواناب کاهش می یابد. ماده آلی و آهک، دو عامل مهم در تشکیل و پایداری خاکدانه ­ها و بهبود هدایت هیدرولیکی اشباع خاک هستند و افزایش مقدار آن­ها نقش اساسی در کاهش تولید رواناب دارد. نتایج تجزیه رگرسیون خطی چندگانه نشان داد که تولید رواناب در زیرحوضه آلانق رابطه­ ای معنی دار با مقدار ماده آلی (r=-۰.۹۵, p<۰.۰۱) و جرم مخصوص ظاهری خاک (r=-۰.۹, P<۰.۰۱) دارد. ماده آلی، مولفه اصلی در تولید رواناب در زیرحوضه لیوار (r=-۰.۹۴, P<۰.۰۱) و زیرحوضه شکرعلی چای (r=-۰.۹۵, P<۰.۰۱) بود. بررسی رابطه کلی بین ضریب رواناب و ویژگی­ های زیرحوضه ­ها (شیب، ضریب شکل، تراکم آبراهه­ و خاک) نشان داد که ضریب رواناب تحت تاثیر ماده آلی، اندازه خاکدانه و تراکم آبراهه است (R۲=-۰.۹۳, P<۰.۰۱). این مطالعه نشان داد که حفظ و افزایش ماده آلی خاک می ­تواند با بهبود ساختمان و نفوذپذیری خاک، در حفظ آب باران و کاهش تولید رواناب موثر باشد.

آهک, پایداری ساختمان خاک, ماده آلی, نفوذپذیری خاک, مدیریت حوزه های آبخیز