علیرضا حیدری - دانشجوی دکتری فرهنگ و زبان های باستانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
مجتبی منشی زاده - استاد گروه زبانشناسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
فائزه فرازنده پور - استادیار گروه زبانشناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

مانویان و مزدکیان بر اندیشه های پس از خود تاثیر گذاشتند. یکی از ویژگی های برخی نحله های عارفانه و صوفیانه، اعتراض به ستم حکام جبار و وضعیت ناعادلانه در جامعه بوده است. در این پژوهش، با مطالعه ادبیات زرتشتی و مانوی و متون عصر اسلامی، منشا ظلم ستیزی برخی گفتمان های عارفانه و صوفیانه مشخص شده و از منظر انتقادی مورد تحلیل قرار گرفته است. مبنای این تحلیل نظریه گفتمان لاکلائو و موفه (۱۹۸۵) است. تصور غالب در دوره اسلامی (مخصوصا در عصر عباسی) این بود که عقاید مانویان و مزدکیان منشا فکری جریان های مخالف دستگاه خلافت بغداد است. این نهاد قدرت، در فرایند طرد و به حاشیه رانی مخالفانش به اتهام «زندقه»، آنان را به دو نحله یا طریقت مغضوب در نزد زرتشتیان (مانویان و مزدکیان) منسوب می کرد. به نظر می رسد که احتمالا در منابع مکتوب، شیوه برخورد با عرفا و صوفیان مخالف قدرت حاکم و مجازات آنان به صورت عامدانه بسیار به شیوه کشتار مانویان و مزدکیان در عصر ساسانی نقل و تصویرگری می شد. در این پژوهش روشن می شود که دال مرکزی جریان های مخالف حکومت های ساسانی و عباسی، در روایت های حکومتی، «فساد اخلاقی» و «اباحی گری» است، در حالی که این گفتمان های مخالف حکومت ظاهرا «عدالت» را به عنوان «دال تهی» در جامعه برجسته کرده بودند.

تصوف سیاسی, نظریه گفتمان, مانی, مزدک, عرفان اسلامی