وحیده شعبانی زنوزق - دکتری علوم و مهندسی خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تبریز
ناصر علی اصغرزاد - گروه علوم و مهندسی خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تبریز
جعفر مجیدی - گروه ایمونولوژی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز
بهزاد برادران - مرکز تحقیقات ایمونولوژی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز
لیلی عاقبتی مالکی - مرکز تحقیقات ایمونولوژی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز

گیاهان لگوم همزیستی دو جانبه با قارچ های میکوریز آربوسکولار و باکتری های ریزوبیوم دارند. قارچ های میکوریز همزیست اجباری ریشه هستند که نقش مهمی در واکنش های اکولوژیکی دارند و باکتری های ریزوبیوم در همزیستی با لگوم، گره تشکیل می دهند که محل تثبیت نیتروژن است. در این راستا آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در شرایط گلخانه ای طراحی شد. چهار سطح نیتروژن (۰، ۲, ۶ و ۱۰ میلی مولار به فرم نیترات) بوسیله محلول غذایی نیومن و رومهلد در گلدان های ۵/۱ کیلوگرمی اعمال شد و روزانه با این محلول غذایی آبیاری شدند. بذرهای شبدر استریل شده  در گلدان کاشته و با قارچ Rhizophagus irregularis و باکتری Rhizobium leguminosarum bv. trifoli تلقیح شدند. گیاهان شاهد بدون تلقیح با باکتری یا قارچ، کشت شدند. گیاهان شبدر پس از ۱۲ هفته برداشت شده و وزن خشک اندام هوایی و ریشه، درصد کلنیزاسیون ریشه، تعداد و وزن گره، مقدار عناصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم در بخش هوایی و ریشه تعیین گردید. بیشترین مقدار P ریشه در تیمارهای میکوریزی و در سطح صفر و ۲ میلی مولار نیتروژن مشاهده شد. در تمامی سطوح نیتروژن حضور قارچ سبب افزایش مقدار P ریشه شد. در تمامی سطوح نیتروژن، حضور باکتری باعث افزایش معنی داری در مقدار نیتروژن بخش هوایی شد. بیشترین مقدار پتاسیم بخش هوایی (۴/۶۴ میلی گرم به ازای گلدان) در سطح ۲ میلی مولار نیتروژن و تیمار غیرمیکوریزی و بیشترین مقدار پتاسیم ریشه (۰۲/۱۹ میلی گرم به ازای گلدان) در سطح ۲ میلی مولار نیتروژن و در حضور قارچ میکوریز مشاهده شد. بیشترین وزن خشک اندام هوایی (۴۶/۴ گرم به ازای گلدان) در تیمار میکوریزی و در سطح ۲ میلی مولار نیتروژن مشاهده شد. بیشترین درصد کلنیزاسیون ریشه در حضور باکتری و قارچ (۵۰/۶۵ درصد) بود. با افزایش سطوح نیتروژن به ۶ میلی مولار، درصد کلنیزاسیون ریشه افزایش یافت، به طوری که بیشترین درصد کلنیزاسیون (۰۱/۳۴ ٪) در این تیمار مشاهده شد. بیشترین افزایش در تعداد و وزن تر گره زمانی بود که باکتری و قارچ به طور همزمان در گیاه حضور داشتند و در حضور قارچ میکوریز تعداد و وزن تر گره به ترتیب۴۴/۲۶ و ۹۸/۲۰ درصد افزایش یافت.

ریزوبیوم, شبدر سفید, گره ریشه, میکوریز آربوسکولار, نیتروژن