اثربخشی اقدامات آبخیزداری بر فرسایش و رسوبدهی آبخیز قرناوه استان گلستان

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: ارزیابی تاثیر اقدامات آبخیزداری بر مولفه ­های مختلف آبخیز در بهبود عملکرد اقدامات مذکور حائز اهمیت فراوان است. ارزیابی دقیق اقدامات نیازمند پایش پیوسته و دقیق شرایط آبخیز در طول زمان می باشد. اما متاسفانه در کشورهای در حال توسعه، در بسیاری موارد پایش به دلیل نیاز به صرف هزینه زیاد مورد توجه قرار نمی­ گیرد. لذا در ارزیابی اقدامات آبخیزداری با آبخیزهای فاقد اطلاعات کافی مواجه می ­باشیم. در ارزیابی اقدامات باید از روش­ هایی استفاده کرد که با اطلاعات موجود، قادر به ارائه نتایج مناسب ­باشد. در پژوهش حاضر به منظور ارزیابی اقدامات آبخیزداری (سازه­ای، زیستی) که از اوایل دهه ۱۳۸۰ در آبخیز قرناوه حوضه رودخانه گرگان رود اجرا شده، تلاش شد از تحلیل داده های در دسترس با روش ­های مختلف استفاده شود. مواد و روش ها: به منظور بررسی تاثیر عوامل اقلیمی و محیطی بر فرسایش و رسوب، تغییر کاربری اراضی و تغییرات زمانی بارش در طول دوره آماری مورد ارزیابی قرار گرفت. نظر به اهمیت بررسی اثر منطقه­ ای سازه­ های آبخیزداری، تاثیر آن­ها بر فرسایش با استفاده از تصاویر ماهواره­ای قبل و بعد از احداث سازه­ ها بررسی شد. سپس با استفاده از آمار ایستگاه رسوب سنجی تمر و روش من کندال رتبه­ ای، سال ­های دارای تغییر معنی دار در میزان رسوبدهی مشخص شدند. سپس مقدار فرسایش و رسوبدهی برای دوره­های آماری مشخص شده با استفاده از روش RUSLE و منحنی سنجه رسوب تخمین زده شد. یافته ها: بررسی سری زمانی تصاویر ماهواره­ای موجود از محل سازه­ها در آبخیز قرناوه، در بیشتر موارد نشان­ دهنده کنترل فرسایش در محل سازه ­ها بود. این در حالی است که محاسبه و مقایسه میزان فرسایش با روش RUSLE و میزان رسوبدهی با تحلیل داده ­های بار معلق در دوره ­های زمانی مشخص شده توسط روش من کندال رتبه ­ای نشان داد که در دوره آماری ۹۵-۱۳۸۷ در مقایسه با دوره آماری ۸۶-۱۳۷۸ متوسط فرسایش آبخیز قرناوه حدود ۲ تن در هکتار در سال افزایش یافته است. مقایسه رسوب ایستگاه رسوب سنجی تمر در دو دوره زمانی مذکور نیز حاکی از افزایش رسوبدهی می­ باشد. نتیجه گیری: با وجود اینکه اقدامات آبخیزداری اثرات مثبت محلی بر کاهش میزان رسوبدهی آبخیز داشته است، اثرات توام عوامل دیگری نظیر تغییر کاربری اراضی و شرایط آب و هواشناسی موجب افزایش نسبی میزان فرسایش و رسوبدهی آبخیز قرناوه شده­ است. هرچند نتایج پژوهش حاضر حاکی از تاثیر مثبت اقدامات آبخیزداری نیست، باید توجه داشت که در ارزیابی اثرات اقدامات آبخیزداری هم بایستی به مقیاس مکانی اثرات توجه کرد و هم به اثرات توام و متقابل تمامی عوامل تغییر در آبخیز پرداخته شود.

Keywords:

Biological measures , Mann kendall test , Mechanical measures , Sediment rating curve , Universal soil loss model , اقدامات بیولوژیکی , اقدامات مکانیکی , مدل جهانی فرسایش خاک , منحنی سنجه رسوب , من کندال