جمال مصفایی - Soil Conservation & Watershed Management Research Institute
فرامرز سرفراز - مربی پژوهشی _ مرکز تحقیقات و آموزش جهاد کشاورزی قزوین_ سازمان تحقیقات ؛ آموزش و ترویج کشاورزی کشور
امین صالح پور جم - Soil Conservation and Watershed Management Research Institute (SCWMRI), Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran
محمودرضا طباطبایی - Soil Conservation and Watershed Management Research Institute (SCWMRI), Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: مشارکت مردم در طرح های توسعه آبخیز عامل مهمی در موفقیت و یا شکست آنهاست. براین اساس در هر حوضه آبخیز برای اتخاذ تدابیری در راستای رفع موانع مشارکتی مردم، شناسایی عوامل موثر بر ضعف مشارکت مردمی ضروری است. از مهم ترین اقداماتی که می توان در راستای رفع موانع مشارکت جوامع محلی در طرح های آبخیزداری به انجام رساند، شناسایی، دسته بندی و رتبه بندی عواملی است که باعث ضعف مشارکت آنها در این طرح ها می شود. هدف اصلی این تحقیق، شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر ضعف مشارکت جوامع روستایی در طرح های آبخیزداری (انواع عملیات بیولوژیک، مکانیکی، بیومکانیکی و مدیریتی) حوضه نینه رود در استان قزوین است. همچنین مقایسه ای نیز بین دیدگاه کارشناسان و جوامع محلی درباره میزان اهمیت این عوامل انجام شد. مواد و روش ها: حوزه آبخیز نینه رود با مساحت ۱۲۳۳۶ هکتار در ۳۰ کیلومتری شمال شرق قزوین واقع شده است. مطالعات تفصیلی-اجرایی این حوضه در سال ۱۳۸۶ به تصویب کمیته فنی اداره کل منابع­ طبیعی و آبخیزداری استان قزوین رسیده و طی سال های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ انواع طرح های بیولوژیک، مکانیکی، بیومکانیکی و مدیریتی در آن اجرا شده است. شناسایی عوامل موثر بر ضعف مشارکت مردمی در طرح های آبخیزداری حوضه نینه رود بر اساس پرسش از کارشناسان و مراجعه به منطقه و مصاحبه حضوری با ساکنان و بهره برداران منطقه و نیز مطالعات کتابخانه ای انجام شد. در تحقیق حاضر این عوامل به چهار شاخص اصلی مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی و آموزشی - ترویجی طبقه بندی شدند که دربردارنده ۱۸ زیرشاخص شناسایی شده است. در این پژوهش ابزار اندازه گیری و جمع آوری داده ها پرسش نامه بود و بر این اساس دو نوع پرسش نامه مقایسات زوجی و طیف لیکرت طراحی و روایی آنها توسط گروه خبرگان تایید شد. برای اطلاع از دیدگاه جوامع محلی درباره میزان اهمیت این عوامل، از بین ۱۳۲۳ سرپرست خانوار موجود در حوضه، مطابق با فرمول کوکران تعداد ۲۹۸ نمونه انتخاب و پرسش نامه ها تکمیل شد. همچنین برای اطلاع از دیدگاه کارشناسان پرسش نامه ها توسط ۱۹ کارشناس خبره تکمیل شد. پایایی پرسش نامه ها توسط آزمون آلفی کرونباخ مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه شاخص ها و زیرشاخص های موثر بر ضعف مشارکت مردمی در طرح های آبخیزداری به ترتیب با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی فازی و آزمون فریدمن اولویت بندی شدند. یافته ها: نتایج نشان داد که از دیدگاه هر دو گروه خبرگان و مردم شاخص های مدیریتی و اقتصادی از اهمیت بیشتری نسبت به شاخص های اجتماعی و آموزشی-ترویجی در آبخیز نینه رود برخوردارند. نتایج همچنین بیان گر اختلاف نظر دو دیدگاه درباره میزان اهمیت بعضی از زیرشاخص­ ها بود. از دیدگاه کارشناسان زیرشاخص های "عدم تخصیص کامل اعتبارات اجرایی در زمان مقرر" و "اختلافات محلی و قومی" با میانگین رتبه به ترتیب ۱۳/۷۲ و ۷/۰۳، بیشینه و کمینه اهمیت را دارند درحالی که آبخیزنشینان زیرشاخص های "عدم تطابق طرح های پیشنهادی با نیازهای مردم" و "عدم تخصیص کامل اعتبارات اجرایی در زمان مقرر" را با میانگین رتبه به­ ترتیب ۱۴/۹۶ و ۳/۹۸ به ­عنوان زیرشاخص های دارای بیشترین و کمترین اهمیت معرفی نموده اند. همچنین از دیدگاه هر دو گروه سه زیرشاخص شامل عدم طراحی طرح های چندمنظوره، تمرکز قدرت تصمیم گیری در مرکز و عدم به کارگیری نیروی محلی در اجرای طرح ها (اشتغال زایی)، ازجمله مهم ترین زیرشاخص های موثر بر ضعف مشارکت مردم در طرح های آبخیزداری حوضه نینه رود می باشند. نتیجه­ گیری: بطورکلی نتایج این تحقیق نشان داد که دیدگاه کارشناسان و مردم محلی درباره بعضی از موانع مشارکت مردمی یکسان ولی در مواردی دارای اختلافات فاحشی است. بنابراین پیشنهاد می شود برای همگرایی دیدگاه های این دو گروه، تصمیم گیری در خصوص طرح های آبخیزداری بصورت گروهی و با حضور جوامع محلی در سرلوحه برنامه کارشناسان و طراحان طرح های آبخیزداری قرار گیرد.

Fuzzy hierarchy analysis, Multi-criteria decision making, Public Participation, Watershed Management Plan, تحلیل سلسله مراتبی فازی, تصمیم گیری چندمعیاره, طرح آبخیزداری, مشارکت مردمی