شهناز شایانفر - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه الزهرا(س)
بی بی سادات رضی بهابادی - دانشیار گروه علوم قران و حدیث دانشگاه الزهراء(س)
فرشته معتمد لنگرودی - دانشجوی دکترای علوم قران و حدیث دانشگاه الزهراء(س)

«توحید» اساسی ترین اصل اعتقادی اسلام است و دیگر معارف اعتقادی و معارف ارزشی انسان از آن نشات می گیرد. توحید ذاتی مهم‎ترین نوع توحید و زیربنای تمام مراتب توحید است. امام‎رضا (علیه‎السلام) نیز بسان سایر معصومان (علیهم‎السلام) به این مسئله اساسی توجهی ویژه داشته اند. دو پرسش اساسی این مقاله عبارت است از: موضع امام‎رضا (علیه‎السلام) درباره توحید ذاتی چیست و چگونه می توان بر اساس نگاه فلسفی، دلالت های پنهان دیدگاه توحیدی امام‎رضا (علیه‎السلام) را آشکار کرد؟ نتایج به‎دست‎آمده هم به این قرار است: در کلام امام‎رضا (علیه‎السلام) سه تبیین از توحید ذاتی مشاهده شده است: ۱. اثبات احدیت بدون ابتنا بر واحدیت ۲. اثبات واحدیت بدون ابتنا بر احدیت ۳. اثبات واحدیت بر مبنای احدیت. برهان نفی تحدید از خداوند در کلام امام‎رضا (علیه‎السلام) از سویی وابسته به واحدیت نیست و مستقل از آن اثبات می شود. بنابراین، از این جهت، برهان یادشده همان صورت اول توحید است و از سوی دیگر، همین نفی تحدید از خدا مقدمه اثبات واحدیت می شود و از این جهت، این برهان، صورت سوم را رقم می زند و صورت دوم در قالب چهار برهان در بیانات این امام همام (علیه‎السلام) ظهور می یابد که عبارتند از: نفی صفات مخلوقات از خداوند، ازلیت و قدیم‎بودن خداوند، برهان تمانع، و مسبوقیت دوگانه پرستی به توحید. در این پژوهش سعی شده به مدد میراث فلسفی سنت اسلامی، برخی دلالت های پنهان روایات امام‎رضا (علیه‎السلام) نیز در فقره توحید آشکار و لوازم و فروع آن تحلیل و استنباط شود بدون آنکه درصدد تحمیل فلسفه بر روایات برآییم.

دلالت‎های فلسفی, توحید ذاتی, توحید احدی, توحید واحدی, امام‎رضا (علیه‎السلام)