یحیی طالبیان - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.
حمید امینی اسالمی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

حضور و عدم حضور عناصر اصلی و فرعی جمله در متن یک اثر ادبی، تاثیر بسزایی در انتقال اغراض و مفاهیم بلاغی به مخاطب دارد. بلاغیون سنتی و عالمان دانش معانی نظیر سیبویه، جاحظ، خطابی و ... به صورت سطحی و گذرا از نقش این شیوه در بلاغت کلام یاد کرده اند. عبدالقاهر جرجانی اما در اثر  دلائل الاعجاز فی القرآن، مبحث «حذف و ذکر» را در چهارچوبی قاعده مند و مشخص قرار داد و آن را یکی از ارکان پیوستگی کلام معرفی نمود. از سویی دیگر، مایکل هلیدی به عنوان زبان شناس دستور نقشگرا، این مهم را با عنوان «حذف و جانشینی» معرفی کرده و به کارگیری از این شیوه را در انسجام متن موثر می داند. داستان بیژن و منیژه شاهنامه و منظومه گرشاسپنامه به سبب قالب شعری و زبانی حماسی، زمینه مناسبی را برای دستبردهای مختلف نحوی به خصوص حذف عناصر در جمله فراهم نموده اند. اهمیت وضعیت عناصر در جمله برای انتقال اغراض بلاغی از سوی فردوسی و اسدی توسی، ضرورت بررسی وضعیت حذف و ذکر عناصر اصلی و فرعی دو اثر را بیان می دارد؛ از این رو، پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی، تاثیر حذف و ذکر عناصر اصلی و فرعی در ۳۰۰۰ جمله از هر اثر را به منظور شناخت معانی ثانویه مورد بررسی و قیاس قرار داده است. از عناصر اصلی جمله، به تاثیر بلاغی وضعیت نهاد، مفعول، مسند و فعل پرداخته شده است و نیز از میان عناصر فرعی جمله، وضعیت قید، متمم و اسم اشاره در انتقال برخی اغراض بلاغی شاعران در دو اثر مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهند که حذف عناصر، بیشتر در فضای گفت وگوها رقم خورده است که بافت محور بودن کلام در زمان تعاملات اشخاص، از اصلی ترین دلایل آن شناخته شده است. در کل، شیوه دو شاعر در به کارگیری حذف و ذکر عناصر در جمله، در خدمت انتقال درست اغراض بلاغی به مخاطب بوده است.

دانش معانی, مبحث حذف و ذکر, اغراض بلاغی, بیژن و منیژه, گرشاسپنامه