محسن لبخندق - استادیار گروه فرهنگ و هنر، دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، جمهوری اسلامی ایران

انسان، دین و حکمت، سه حقیقت در تعامل­اند؛ لذا نحوه پاسخ به دو پرسش انسان­شناسانه «چرایی (فلسفه) هبوط انسان در دار کثرت» و «نحوه وجود انسان در نسبت با کثرات پیرامونی­اش»، در نحوه دین­شناسی و شکل­گیری یک دستگاه حکمی، بازتاب می­یابد و «دست­یابی به چشم­اندازی نوین در فلسفه ی دین و حکمت» به­عنوان یک هدف معرفتی؛ از خلال پاسخ به پرسش­های فوق و با بهره­مندی از ظرفیت­های حکمت متعالیه و بر اساس روش قیاسی- برهانی قابل تحقق خواهد بود. حکمت متعالیه، نحوه وجود موجودات را «وجود ربطی (فقر محض در نسبت با مبدا)» معرفی می­کند، لکن با تبیین «نقش کثرت عرضی در حرکت جوهری»، می­توان از نحوه ای پیوند وجودی میان موجودات متکثر سخن گفت و نحوه ی وجودی به نام «وجود ترابطی» را تبیین نمود. انسان نیز که در دار کثرت هبوط یافته، علاوه بر وجود ربطی، وجود ترابطی دارد. «تمدن» به­عنوان موضوعی انسان­بنیان، متاثر از این نحوه وجود- وجود ترابطی -؛ قابلیت تبیین فلسفی می­یابد و بر همین مبنا می­توان از نوعی حکمت به نام حکمت تمدنی سخن گفت و آن ­را «استکمال متقابل نفوس انسانی و موجودات دار طبیعت در سایه تمدن الهی و به واسطه انتقاش نفس آدمی به نظم عقلی عالم و تشبه به باری­تعالی» تعریف کرد. هم نشینی حکمت تمدنی با بحث قرآنی استخلاف، چشم­انداز نوینی از فلسفه ی دین را رقم می­زند که در آن غایت «دین»، برپایی تمدن الهی معرفی می­شود.

هبوط, کثرت عرضی, وجود ترابطی, تمدن, حکمت تمدنی, فلسفه ی دین