بررسی نقش دکتر محمد مصدق در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت و تحلیل تاثیرات این رخداد شگرف در تحولات سیاسی و عرصه اقتصادی کشور

؛ ۲۹ اسفند ماه سال ۱۳۲۹ شمسی (برابر با ۲۰ مارس ۱۹۵۱ میلادی ) سرآغاز دوره مهمی از تاریخ معاصر و ماندگار کشور ایران است. فرآیند تصویب لایحه ملی شدن صنعت نفت در ۲۴ اسفند ماه و الزام به اجرای آن در ۲۹ اسفند ماه ، عرصه های داخلی کشور و وضعیت بین المللی و منطقه ای ایران را بشدت تحت تاثیر قرار داد. این فرآیند بین المللی که پایه گذارش ایران و شخص دکتر محمد مصدق بود ، باعث شد در کشور عراق نیز گروه های سیاسی و همچنین نمایندگان مجلس از دولت و شخص نخست وزیر وقت بخواهند لایحه ملی شدن صنعت نفت را همانند کشور ایران ، طراحی و تدوین کرده و پس از تایید هیئت دولت به مجلس جهت تصویب ارائه نماید . دولت بریتانیایی که در تصویب لایحه ملی شدن صنعت نفت در ایران ضرر قابل ملاحظه ای نموده بود ، برای مقابله با تاثیرپذیری عراقی ها از سیاست ایران با هدایت دولت وابسته نوری السعید ( دولت وقت عراق ) ، راهبرد نوینی درباره امتیازات نفتی به کشور عراق تدوین کرده و نگذاشتند که بازار نفت عراق همچون ایران از سلطه استعماری آنها رهایی یابد. این مقاله در پی بررسی این موضوع است که چگونه ملی شدن صنعت نفت ایران توسط نخست وزیر وقت جناب آقای دکتر محمد مصدق ، بر ساختار و عرصه سیاسی و تحول ماهیت اقتصاد کشور در تمام زمینه های تحت امر که باعث خودکفایی کشور در صنعت اکتشاف و استخراج نفت شد ، تاثیرمستقیم گذاشت؟ . تحقیقات و پژوهش هایی که به تحقق ملی شدن صنعت نفت پرداخته اند ، تحولات تهران را به بعنوان پایتخت و مرکز فرماندهی و تصمیم گیری این امر مهم بررسی نموده و به تحلیل عملکرد نیروهای سیاسی و اقدامات اساسی دولتمردان وقت در این عرصه پرداخته اند. دراین تحقیقات پسینی، نتیجه آن شد که جوانب دیگر در این مقوله مورد بی توجهی قرار گرفت . به طوری که بررسی و تحلیل اقدامات نوین نیروهای شاخص و فعال در دیگر عرصه ها مغفول مانده و به ورطه فراموشی سپرده شده است. به دلیل گستردگی رویدادها و اخذ تصمیماتی که منتهی و منجر به فرآیند ملی شدن صنعت نفت گردید، این تحقیق سعی دارد به طور موردی به بررسی تمام جوانب این فرآیند ملی بپردازد. این پژوهش ، براساس روش های توصیفی و تحلیلی ( روش تحلیل و مطالعه کتابخانه ای ) ، در تلاش است که رویکردهای سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی منبعث از جریان ملی شدن صنعت نفت و تحلیل و تبیین اختیارات شخص دکتر محمد مصدق ( نخست وزیر وقت ) در این رابطه را مورد بحث و بررسی قرار دهد. دکتر محمد مصدق ، از شخصیت های ماندگار و تاثیرگذار در تاریخ ایران معاصر است که دوره ی نخست وزیری ایشان ، اقدامات و اصلاحات بسیار مهمی در پی داشته است. ایشان اولین سیاست مدار در خاورمیانه بود که در تلاشی وافر ، جهت ملی نمودن صنعت نفت ، به پرچمدار مبارزه در عرصه اقتصادی با قدرت های استعماری مبدل گشت . ایشان به طرق مختلف ، الگو و سرمشقی برای دولتمردان عرصه سیاست همچون جمال عبدالناصر بود و در این مسیر شیفتگان و علاقه مندان بسیار زیادی پیدا کرد که البته مخالفان داخلی و خارجی نیز در این میان وجود داشتند . از جمله نیروهای همراه ( مسبوق به سابقه ) و موثر طرفدار دکتر محمد مصدق در این برهه حساس و سرنوشت سازتاریخی، بزرگمردان جبهه ملی بودند. دکتر محمد مصدق با یاری و همراهی سران جبهه ملی ، مبارزه ای تمام قد ، علیه استعمار و سپس استبداد داخلی را آغاز نمود . دشمنان خارجی ایشان در آن زمان ، از جمله دولتمردان کشورهای بریتانیا و آمریکا به منظور حفظ منافع نفتی و سلطه اقتصادی و مغرضان داخلی ، به خاطر منش دموکرات گونه و ضد استبدادی و همچنین انجام امور اصلاح طلبانه ایشان در عرصه تصمیم گیری های کلان ، با وی خصومت داشتند . از منظر و رویکرد ساختاری در زمینه اقتصادی مهم ترین عوامل در نهضت ملی نفت ، مسئله استقلال نفت ( رفع استعمارگرایی ) ،در زمینه اجتماعی ائتلاف همه طیف ها از جمله : روحانیون ( قشر مذهبی ) ، دولتمردان ( قشر سیاسی )، روشنفکران ( قشر فرهنگی ) و بازاریان در زمینه سیاست داخلی (اعتراض به شیوه حکومتی دیکتاتوری ) و در سیاست خارجی حمایت و احترام قدرت های بزرگ به حکومت وقت ایران و در زمینه فرهنگی ( نوع ایدئولوژی غالب ) ایدئولوژی ناسیونالیستی ( میهن پرستی ) بوده است . در بعد ساختاری مهمترین عوامل در زمینه و بحث اقتصادی توسعه همه جانبه و عدم وابستگی به دولت های بیگانه و مبارزه با پدیده رانت و بهره برداری شخصی در دولت ، در زمینه اجتماعی ائتلاف همه طبقات اجتماعی ( تمام طیف ها ) ، در زمینه سیاست داخلی مبارزه با شیوه حکومتی دیکتاتوری مطلقه ، در سیاست خارجی عدم وابستگی به قدرت های خارجی و منطقه ، در زمینه فرهنگی بها دادن به ایدئولوژی غالب ( میهن پرستی ) بوده است . از منظر کارگزاری در نهضت و جنبش ملی ، ائتلاف دکتر محمد مصدق به عنوان نماینده جریان ملی ( نهضت ملی ) و آیت الله کاشانی به عنوان نماینده جریان مذهبی موثر واقع شد . سالها بعد ، در جریان انقلاب اسلامی نیز، باز هم ائتلاف میان نیروهای مذهبی، روشنفکری و بازاری صورت گرفت ولی رهبری انقلاب ، با شخص امام خمینی ( ره ) و جریان ملی مذهبی به عنوان کارگزار آن بود. در ساختارهای نظام بین الملل ، نخستین هدف دولت ها و سیاستمداران ، حفظ امنیت ملی ، تمامیت ارضی و پاسداری و صیانت از منافع کشور خود است. در گذشته ، تامین امنیت ملی پایدار و موثر ، پیش درآمد این سه نوع توانمندی بود: بود: توانمندی در عرصه های نظامی ، سیاسی و اقتصادی. با پایان پذیرفتن جنگ سرد، مولفه های مربوط به توانمندی های اقتصادی و امنیت ملی ( سیاسی ) اهمیت بیشتری یافته اند. در این دوران جدید، امنیت و صیانت ملی ( در داخل و خارج از مرز) کشورهای صادر کننده محصولات نفتی ، تحت تاثیر رونق و شکوفایی این صنعت ( نفت ) قرار داشته است . امنیت بطور کلی ، دارای ابعاد نظامی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و زیست محیطی است. در این تحقیق، مطالعه حیطه های اقتصادی و امنیت ملی ، مد نظر خواهد بود ؛ زیرا صیانت و دستیابی به امنیت ملی در گرو پایداری وضعیت متوازن اقتصادی است و نتیجه برآیند تمامی شاخص های امنیت ملی در سایه امنیت اقتصادی رشد و نما می یابد . با توجه به این اصل اساسی ، به نظر می رسد که مقوله متغیر پدیده نفت با صیانت ملی کشور که مقوله اقتصاد آن در طی یک قرن گذشته منسوب و مربوط به درآمدهای ارزی ماحصل از آن بوده پیوندی ناگسستنی یافته است.

Keywords:

دکتر محمد مصدق , ملی شدن , نهضت , صنعت نفت , نخست وزیر , استعمار , استقلال , پایدار , جنبش , عرصه , سیاست , اقتصاد , ایران