سید حسن مرادی - گروه زیست شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران
اسکندر رستگار پویانی - گروه زیست شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران
عباس حیدری - گروه زیست شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران
جمیل زرگان - گروه زیست شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه امام حسین (ع)، تهران، ایران

تیرمار بیابانی با نام علمی Psammophis schokari، به عنوان یکی از مارهای نیمه سمی خانواده Psammophiidae در ایران، دارای محدوده پراکندگی وسیع و جمعیت های موضعی فراوان است. هدف این مطالعه، ارزیابی تنوعات جمعیتی و ریخت شناختی تیرمار بیابانی در ایران بود. در این پژوهش ۲۲ حلقه تیرمار (۱۱ ♀ و ۱۱ ♂) از اردیبهشت ۱۳۸۱ تا شهریور ۱۳۸۲ از شرق (استان های خراسان رضوی و جنوبی)، جنوب شرق (استان سیستان و بلوچستان) و غرب (استان ایلام و خوزستان) ایران جمع آوری شد. ارزیابی ریخت شناختی با اندازه گیری و بررسی ۲۰ صفت شامل ۱۳ صفت اندازشی، ۵ صفت شمارشی و ۲ صفت نسبی انجام شد. بررسی دوریختی جنسی در بین نمونه ها نشان داد در طول تنه دوریختی جنسی دیده می شود. مطابق با نتایج بررسی های صفات ریختی، جمعیت های این گونه از هم جدا شدند و سه خوشه ریختی را در ایران تشکیل دادند. نتایج تحلیل های چند متغیره نشان از اختلاف معنادار در صفات طول و عرض سر، طول فلس پیشانی، طول فلس بالای چشمی و تعداد فلس های شکمی در بین جمعیت ها دارد. از آنجا که تیرمار بیابانی غالبا در ارتفاعات پایین و نواحی گرمسیری و بیابانی پراکنش دارد؛ احتمالا عامل اصلی جدایی جمعیت ها از هم، ارتفاعات موجود در فلات ایران است که به عنوان یک مانع طبیعی عمل کرده و به دلیل اثر انزوای ناشی از فرآیند کوه زایی جمعیت ها به لحاظ ریخت شناسی از هم جدا شده اند.

خزنده, ریخت شناسی, فلات ایران, Psammophiidae