مسعود اقبالی - استادیار، گروه علوم قرآن و تفسیر، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

خطوط کلی سوره حجرات، ترسیم­گر فرایندی دقیق و منسجم در نهادینه کردن ارزش­های اخلاقی و تربیتی است که جهت دستیابی بشر به تعالی و کمال تبیین شده است. این سوره که به عنوان اخلاقی­ترین سوره قرآن کریم شناخته می­شود، از الگوهای متنوع ارتباطی در القای پیام مورد نظر به مخاطب بهره برده است که در این جستار، با رویکردی بر نظریه ارتباطی رومن یاکوبسن، به تبیین جلوه­هایی از اعجاز بیانی قرآن کریم در تجسم مفاهیم تربیتی و اجتماعی پرداخته می­شود. پژوهش حاضر ضمن تحلیل نقش­های زبانی و عناصر ارتباطی، بر اساس الگوی ارتباط کلامی یاکوبسن، به بازکاوی کارکردهای متفاوت این نقش­ها در سوره حجرات پرداخته است. میزان تاثیر نقش­های زبانی بر مخاطبان و بسامد هر کدام از آنها، شناسایی جلوه­های متنوع ارتباطی بر اساس مفهوم آیات این سوره، از اهداف این پژوهش است. نتایج تحقیق نشان می­دهد نقش­های زبانی، ابزاری کارآمد برای درک پیام آیات قرآنی و شیوه­ای مناسب در طرح­ریزی الگوهای ارتباطی، برای تاثیرگذاری هر چه بیشتر بر مخاطبان به شمار می­رود. بیشترین بسامد نقش­های زبانی در سوره حجرات، بر اساس الگوی ارتباطی یاکوبسن، مربوط به نقش «عاطفی» در ۱۳ آیه و کمترین بسامد نیز در نقش «همدلی» در ۳ آیه است. همچنین نمی­توان نقش «ترغیبی» آیات این سوره را نادیده انگاشت؛ چرا که خداوند به عنوان فرستنده پیام، با استفاده از افعال متعدد امر و نهی، مفاهیم متعدد تربیتی و اجتماعی را برای مخاطبان تبیین نموده است.

سوره حجرات, یاکوبسن, الگوی ارتباطی, نقش های زبانی