عباس علی پور - استادیار دانشگاه جامع امام حسین(ع)
مهدی سرپرست - کارشناسی ارشد جغرافیا

بیابان زایی یک فرایند غیرقابل بازگشت است که تحت تاثیر چندین عامل ایجاد و از ترکیب تمایل و استعداد طبیعی محیط با مداخلات انسانی و تغییر اقلیم نمایان می شود. بیابان زایی اساسا در مناطق خشک رخ می دهد اما دامنه وسیعی از محیط، اقلیم و جوامع انسانی را تحت تاثیر قرار می دهد. حدود ۸۰ درصد از مساحت ایران در مناطق خشک و نیمه خشک واقع شده است که یک­سوم این مناطق در معرض خطر شدید پدیده بیابان زایی قرار دارند و همواره بیابان زایی به عنوان اصلی­ترین مانع پیشرفت و توسعه این مناطق به شمار می­رود. بنابراین ارزیابی شدت خطر و شناسایی مهم ترین معیارهای بیابان زایی با استفاده از مدل­های مناسب تجربی – عددی به عنوان پایه ارزیابی ریسک و مبنای تدوین برنامه های مدیریتی، الزامی است. این تحقیق در منطقه بیابانی تایباد-باخرز، استان خراسان رضوی با هدف تهیه نقشه شدت خطر، ریسک بیابان زایی و تدوین برنامه مدیریتی متنوع کنترل بیابان انجام شده است. به منظور ارزیابی خطر بیابان زایی از مدل نه معیاری IMDPA و رخساره های ژئومورفولوژی استفاده شده که در آن نقشه واحدهای کاری بر اساس نقشه های، زمین شناسی، کاربری اراضی، تصاویر ماهواره ای و بازدیدهای میدانی تهیه و نقشه ریسک با ترکیب نقشه های شدت خطر، فراوانی و درجه آسیب پذیری عناصر بر اساس معادله ریسک ایجاد شد. براساس نتایج ارزیابی، اولویت­بندی معیارها در بیابان زایی منطقه، عبارت اند از: اقلیم، فرسایش، کشاورزی، زمین شناسی، پوشش گیاهی، اقتصادی- اجتماعی، خاک، توسعه تکنولوژی و آب زیرزمینی.  به علاوه ۶۳ درصد از مساحت منطقه در کلاس خطر بیابان زایی با شدت بحرانی (III) و ریسک بحرانی (III و IV)، قرار گرفت. نتایج به­دست­آمده حاکی از آن است که معیارهایی که ارتباط مستقیم انسان با محیط و منابع را نشان می دهد، بیشترین تاثیر را در شدت بیابان زایی منطقه دارند. در نهایت برنامه­ای در قالب شش راهبرد مدیریتی در جهت توسعه پایدار و ایجاد شرایط باثبات در منطقه ارائه گردید.

خطر بیابان زایی, مدل IMDPA, رخساره ژئومورفولوژی, ریسک, برنامه مدیریتی